Zapalenia jelit – przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenia jelit – informacje podstawowe

Zapalenia jelit to szeroka grupa schorzeń, które mają podobne spektrum objawów, ale różnią się między sobą przyczynami i patomechanizmem. Wśród chorób zapalnych jelit wyróżnić należy:

• zapalenie jelit o podłożu infekcyjnym (wywoływane przez bakterie, wirusy, grzyby czy pasożyty),
• zapalenie uchyłków jelita grubego,
• nieswoiste choroby zapalne jelit,
• mikroskopowe zapalenie jelit.

Infekcyjne zapalenie jelit

Przyczyną infekcyjnego zapalenia jelit mogą być zakażenia bakteryjne, wirusowe, grzybicze lub zarażenie pasożytnicze. Najczęściej występują infekcje wirusowe, które pacjenci potocznie nazywają „grypą jelitową” lub „jelitówką”. Wywołują je rotawirusy, norowirusy, adenowirusy i inne patogeny, rozprzestrzeniające się głównie drogą bezpośredniego kontaktu (np. drogą kropelkową). Choroba zaczyna się nagle i charakteryzuje się występowaniem biegunki, bólów brzucha, wymiotów oraz często objawów ogólnoustrojowych, takich jak bóle mięśni i stawów czy gorączka. Objawy zazwyczaj utrzymują się przez kilka dni i zwykle ustępują samoistnie, bez konieczności leczenia.

Infekcje bakteryjne zdarzają się rzadziej. Do najczęstszych bakterii powodujących zakażenia przewodu pokarmowego należą: Salmonella, Shigella, Clostridioides, Campylobacter, Yersinia oraz niektóre szczepy Escherichia coli. Zakażenie odbywa się drogą pokarmową, np. przez spożycie skażonej wody lub skażonego pokarmu, albo bezpośrednio – w wyniku kontaktu z osobą chorą lub zanieczyszczonymi przedmiotami. Bakterie mogą być również przenoszone przez owady, szczególnie muchy. Leczenie opiera się głównie na terapii objawowej, obejmującej nawadnianie, stosowanie leków przeciwbiegunkowych, przeciwwymiotnych (w przypadku uporczywych dolegliwości) oraz przeciwgorączkowych. W niektórych przypadkach konieczne jest zastosowanie antybiotykoterapii.

Zapalenie uchyłków jelita grubego

Uchyłki jelita grubego występują u około 50% osób po 50. roku życia. Duża grupa pacjentów przez całe życie nie będzie miała świadomości ich obecności. U innych jednak może rozwinąć się choroba uchyłkowa jelita grubego. W wyniku zbyt wysokiego ciśnienia w jelicie (przewlekłe zaparcia, dieta ubogoresztkowa) ściana jelita uwypukla się na zewnątrz i tworzą się swego rodzaju „sakiewki”/„woreczki”, czyli uchyłki. W uchyłkach mogą zalegać resztki pokarmowe, przez co może dojść do rozwoju stanu zapalnego. Stan zapalny uchyłków może przybrać formę choroby przewlekłej z okresami zaostrzeń i remisji (choroba uchyłkowa) lub dawać objawy ostre, czyli takie, które w bezpośredni sposób zagrażają życiu i zdrowiu.

W okresie zaostrzenia choroby uchyłkowej pacjentom zaleca się dietę płynną lub ubogoresztkową, a w określonych sytuacjach włącza się antybiotykoterapię. Pomimo leczenia może jednak dojść do wystąpienia zagrażających życiu powikłań – perforacji uchyłka (przerwania jego ściany i przedostania się treści jelitowej do jamy brzusznej), wytworzenia ropnia (odgraniczony zbiornik ropnej wydzieliny w obrębie tkanek) czy wytworzenia przetoki między pętlami jelit (kiedy uchyłek połączy się światłem z inną częścią jelit). Każdy z tych stanów wymaga hospitalizacji i może skończyć się zabiegiem operacyjnym.

Nieswoiste choroby zapalne jelit

Nieswoiste choroby zapalne jelit (NChZJ), do których zaliczamy chorobę Leśniowskiego-Crohna (ChLC) oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG), to przewlekłe choroby zapalne przewodu pokarmowego. Przebiegają z okresami zaostrzeń i remisji. NChZJ mogą rozwinąć się w każdym wieku, najczęściej jednak dotyczą osób młodych. Nie da się wskazać jednego czynnika, który warunkuje występowanie NChZJ – uwzględnia się predyspozycje genetyczne, zaburzenia bariery jelitowej, zmiany w obrębie układu immunologicznego czy wpływ mikrobioty jelitowej.

Obie jednostki chorobowe, zwłaszcza we wczesnym ich etapie, charakteryzują podobne objawy kliniczne. Wspólną cechą jest ból brzucha. Różnią się tym, że ChLC może obejmować przewód pokarmowy na całej długości (od jamy ustnej aż po odbyt), WZJG z kolei w początkowym okresie choroby obejmuje odbytnicę, następnie może stopniowo zajmować także pozostałe części jelita grubego. 

NChZJ to choroby nieuleczalne. Głównym celem terapii są utrzymanie remisji i poprawa jakości życia.

Mikroskopowe zapalenie jelit

Mikroskopowe zapalenie jelita grubego to przewlekła choroba zapalna przewodu pokarmowego o niepoznanej jak dotąd przyczynie. Jej głównym objawem jest uporczywa wodnista biegunka, która może występować także w nocy. Nazwa tej jednostki chorobowej wywodzi się stąd, że w jej przebiegu nie stwierdza się nieprawidłowości w badaniu endoskopowym jelita grubego (kolonoskopii), a zmiany widoczne są dopiero w badaniu wycinka pod mikroskopem. U części pacjentów do rozwoju mikroskopowego zapalenia jelita grubego dochodzi po przebyciu infekcji przewodu pokarmowego. Istotnym czynnikiem zwiększającym ryzyko zachorowania jest palenie papierosów. Głównym objawem mikroskopowego zapalenia jelita grubego jest wodnista biegunka (bez domieszek krwi lub śluzu), która występuje zarówno w dzień, jak i w nocy. Zdarza się także, że u pacjentów występują bóle brzucha, wzdęcia, nagłe parcie na stolec, nietrzymanie kału, stolce tłuszczowe. Przebieg choroby jest zwykle łagodny, objawy czasami wycofują się samoistnie (u około ⅓ chorych).

Inne postaci zapalenia jelit

Do stanu zapalnego w obrębie jelita grubego może dojść także wskutek reakcji alergicznej lub w konsekwencji niedokrwienia jelita (zator w naczyniach krwionośnych, uwięźnięcie przepukliny, perforacja przewodu pokarmowego).

Zapalenia jelit – objawy

Każdą z powyższych chorób cechuje określony obraz kliniczny – różnią się one przebiegiem, dynamiką narastania objawów oraz stanem ogólnym chorego, jednak pula objawów jest wspólna. Są to:

• bóle brzucha;
• zmiana rytmu wypróżnień, tj. biegunki, zaparcia;
• wzdęcia i gazy;
• nagłe parcie na stolec;
• nietrzymanie kału;
• obecność krwi w stolcu (świeża bądź utajona, tj. niezauważalna gołym okiem, możliwa do wykrycia dopiero w badaniu kału);
• spadek masy ciała;
• ogólne osłabienie;
• gorączka.

Leczenie zapaleń jelit

Leczenie znacząco się różni w zależności od postaci zapalenia jelit. Nie we wszystkich przypadkach możliwe jest leczenie przyczynowe, czyli prowadzące do usunięcia czynnika wywołującego daną chorobę. Należy mieć świadomość, że leczenie stanów zapalnych przewodu pokarmowego jest zwykle długim procesem, którego efekty zwykle nie są widoczne od razu.

Piśmiennictwo:

1. Gonciarz M, Szkudłapski D, Mularczyk A i wsp. Wytyczne postępowania z chorymi na nieswoiste choroby zapalne jelit w praktyce lekarza rodzinnego. Lekarz POZ 2017; 3(1): 1–11.
2. Mach T, Fleischer-Stępniewska K. Ostra biegunka infekcyjna [w:] Gajewski P (red.). Interna Szczeklika. Medycyna Praktyczna, Kraków 2024.