Owrzodzenia jamy ustnej – przyczyny, objawy i leczenie

Najczęstsze przyczyny owrzodzeń jamy ustnej

Tak jak ciało z zewnątrz pokryte jest skórą, stanowiącą barierę przed urazami mechanicznymi czy wpływem szkodliwych czynników, tak jama ustna wyścielona jest błoną śluzową (śluzówką). Błona śluzowa to delikatna struktura, która w łatwy sposób (często niezamierzenie lub wskutek toczącego się procesu chorobowego) może zostać uszkodzona. 

Najczęstszą przyczyną naruszenia ciągłości śluzówki jamy ustnej zarówno u dzieci, jak i u dorosłych są urazy mechaniczne. Do powstania nadżerek/owrzodzeń może dojść np. pod wpływem agresywnego szczotkowania zębów, podgryzania policzków (przypadkowego lub nawykowego) czy skaleczenia podczas spożywania pokarmów o ostrych krawędziach (np. orzechów, twardych cukierków, popcornu). Pacjenci, którzy noszą aparaty ortodontyczne lub protezy zębowe, są szczególnie narażeni na urazy tej okolicy. Zdarza się, że pod wpływem ciągłego uszkadzania jednego miejsca dochodzi do powstania owrzodzeń odleżynowych.

Uszkodzenie śluzówki przez protezę zębową jest częstą przypadłością w grupie pacjentów w starszym wieku. Początkowo dobrze dopasowana proteza zębowa z czasem, pod wpływem zachodzących w jamie ustnej procesów związanych ze starzeniem, może stać się czynnikiem drażniącym. Ze względu na zaburzenia czucia bólu (neuropatia, np. w przebiegu cukrzycy) u osób starszych lub brak kontaktu słownego z pacjentem problem na początkowym etapie może nie zostać dostrzeżony. Istotną kwestią związaną z owrzodzeniami powstającymi przez ucisk protezy na śluzówkę jest wpływ czynników higienicznych. Na nieprawidłowo czyszczonej (bądź nieczyszczonej) protezie mogą osadzać się cząstki jedzenia, które będą stanowić dodatkowy czynnik drażniący lub staną się pożywką dla bakterii. Obecność ogniska infekcji nie sprzyja prawidłowemu gojeniu się zmian w jamie ustnej. 

Przyczyny infekcyjne owrzodzeń jamy ustnej

Wirus opryszczki zwyczajnej

Większość osób dorosłych przynajmniej raz w życiu miała tzw. opryszczkę wargową, czyli infekcję wywołaną przez wirus HSV (ang. herpes simplex virus). Nawet 90% dorosłej populacji jest nosicielami tego wirusa. Po przebytym zakażeniu patogen ma zdolność do przetrwania w organizmie w postaci uśpionej, nieaktywnej. W wyniku świeżego zakażenia wirusem opryszczki (głównie HSV1) lub reaktywacji uśpionego wirusa na błonach śluzowych jamy ustnej pojawiają się drobne pęcherzyki, które następnie pękają, tworząc nadżerki. Na krótko przed wystąpieniem zmian pojawia się uczucie mrowienia, pieczenia. Wirusem opryszczki można bardzo łatwo się zarazić, bowiem przenosi się drogą bezpośredniego kontaktu między ludźmi. 

Pleśniawki

Terminem „pleśniawki” określa się potocznie zakażenie grzybicze jamy ustnej u niemowląt. Pleśniawki powstają w wyniku zakażenia drożdżakami lub ich nadmiernego rozrostu. Objawiają się w formie drobnych, białawych lub żółtawych miękkich wykwitów, przypominających zsiadłe mleko na błonie śluzowej policzków, języka lub dziąseł. Występują najczęściej w 1. miesiącu życia, jednak mogą rozwijać się także później. Powstają wskutek nieprawidłowej odpowiedzi układu immunologicznego (niedojrzałość układu odpornościowego). U dzieci naloty te usuwa się stosunkowo łatwo, bez pozostawienia śladu. U dorosłych z kolei wykwity silniej przylegają do podłoża, a przy próbie usunięcia odsłania się czerwone dno wykwitów (nadżerki). Objawom na śluzówkach mogą towarzyszyć uczucie suchości, swędzenie, pieczenie, rzadziej zaburzenia smaku. 

Choroby weneryczne

Zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS, ang. acquired immune deficiency syndrome) to choroba wywoływana przez zakażenie HIV. U pacjentów z AIDS zdecydowanie częściej rozwijają się zakażenia grzybicze oporne na leczenie, o przewlekłym i nawracającym charakterze. W przebiegu grzybicy jamy ustnej na błonie śluzowej powstają białoszarawe naloty, nadżerki. W tej grupie chorych częściej dochodzi również do zakażeń o etiologii opryszczkowej (reaktywacja) o cięższym przebiegu, przebiegających z powstaniem rozległych i bolesnych nadżerek. 

Kiła jest jedną z chorób wenerycznych o podłożu bakteryjnym (wywoływana przez krętka bladego, Treponema pallidum), która w początkowej fazie może objawiać się zmianami w jamie ustnej. 

Nowotwory

Trudno gojące się zmiany na błonie śluzowej jamy ustnej, po wykluczeniu najczęstszych przyczyn (jak wyżej), powinny uczulić nas na możliwość występowania nowotworu. Nowotworom jamy ustnej sprzyjają palenie papierosów, picie alkoholu, infekcje HPV (ang. human papilloma virus), przewlekłe urazy, stan zapalny jamy ustnej i występowanie stanów przednowotworowych (leukoplakia, erytroplakia). Leukoplakia manifestuje się w formie zgrubiałych, włochatych lub płaskich plam barwy białawej, białożółtej lub szarawej, których nie można usunąć mechanicznie przez pocieranie szczoteczką do zębów. Erytroplakia, zwana inaczej rogowaceniem różowym, przybiera postać pojedynczych jasno- lub ciemnoczerwonych plam owalnego lub okrągłego kształtu. Na podłożu tej zmiany rozwija się aż 40% nowotworów jamy ustnej. 

Choroby skóry i błony śluzowej

Zmiany na śluzówkach jamy ustnej mogą występować też w przebiegu różnych chorób przewlekłych, takich jak np. liszaj płaski, choroby pęcherzowe, choroba Leśniowskiego-Crohna. 

Czynniki psychologiczne

Inną istotną przyczyną, którą należy brać pod uwagę w diagnostyce zmian w jamie ustnej, jest samookaleczenie. Nadżerki/owrzodzenia mogą powstawać w wyniku drażnienia, np. podczas przygryzania wewnętrznej powierzchni policzków, języka lub wskutek korzystania z wykałaczek i innych ostrych narzędzi podczas usuwania resztek pokarmów z przestrzeni międzyzębowych. 

Kiedy należy skonsultować się z lekarzem?

Diagnostyką i leczeniem zmian na błonach śluzowych zajmuje się periodontolog. Mimo to w większości prostych i jednoznacznych sytuacji pomoc można uzyskać u lekarza poradni podstawowej opieki zdrowotnej. W wielu przypadkach owrzodzeń/nadżerek w jamie ustnej łatwo można zidentyfikować ich przyczynę. Czasem jednak wymagane jest pogłębienie diagnostyki w celu poszukiwania mniej oczywistych przyczyn. Nawracające, utrzymujące się przez długi czas i niepoddające się leczeniu zmiany w jamie ustnej zawsze powinny wzbudzić czujność. 

Leczenie owrzodzeń jamy ustnej

Kluczem do zdrowia jamy ustnej jest codzienne dbanie o prawidłową higienę (regularne mycie zębów, prawidłowa technika szczotkowania, dobór odpowiednich akcesoriów – szczoteczek, nici dentystycznych, past i płynów do płukania). Ważnymi aspektami wciąż jednak pozostają: zdrowa, zbilansowana dieta bogata w świeże warzywa i owoce, unikanie nałogów (papierosów, alkoholu), ograniczenie spożycia mocnej kawy i herbaty, ostrych potraw. 

Stan zapalny i dolegliwości bólowe można zmniejszyć przez stosowanie ziołowych płukanek (np. z szałwii, skrzypu polnego, rumianku). W aptekach dostępne są skuteczne, dostępne bez recepty preparaty w formie żelu, które aplikuje się bezpośrednio na zmienione chorobowo miejsca. Dają uczucie chłodzenia, uśmierzają ból i tworząc ochronną warstwę na powierzchni nadżerki/owrzodzenia, wspomagają proces gojenia. Tego rodzaju preparaty zawierają dekspantenol i kwas glicyretynowy, które łagodzą stan zapalny, obrzęk oraz ból. 

Piśmiennictwo:

1. Bolognia JL, Schaffer JV, Cerroni L. Dermatologia. Tom 1. Wyd. Medipage, Warszawa 2022.
2. Gonsalves W, Chi A, Neville B. Common oral lesions: part I. Superficial mucosal lesions. Am Fam Physician 2007; 75 (4): 501–506.
3. Dopytalska K, Błaszczak A, Filipiak D i wsp. Zmiany w jamie ustnej w przebiegu chorób wenerycznych. Stomatologia po Dyplomie 2019/9. https://podyplomie.pl/stomatologia/33220,zmiany-w-jamie-ustnej-w-przebiegu-chorob-wenerycznych [dostęp z dnia 17.12.2024].