Kwasica metaboliczna

Czym jest kwasica metaboliczna?

Kwasica metaboliczna to stan, w którym dochodzi do zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej organizmu. Charakteryzuje się obniżeniem pH krwi poniżej 7,35 (wartość fizjologiczna to 7,35–7,45). Przyczynę tego zaburzenia najczęściej stanowi nadmiar kwasów w organizmie lub niedobór zasad, w szczególności wodorowęglanów (HCO₃⁻).

Przyczyny kwasicy metabolicznej

W ludzkim organizmie kluczowym elementem utrzymania prawidłowego funkcjonowania jest równowaga kwasowo-zasadowa. W warunkach fizjologicznych stężenie jonów wodorowych (H⁺) we krwi wynosi od 35 do 45 nmol/l. Stałe stężenie tych jonów, nazywane izohydrią, jest niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów enzymatycznych. Izohydria jest utrzymywana głównie dzięki współpracy płuc i nerek, które skutecznie regulują ilość jonów wodorowych i wodorowęglanów w organizmie.

Kwasica metaboliczna może wynikać z różnych mechanizmów. Poniżej przedstawiono główne grupy przyczyn wraz z przykładami.

1. Nadmiar kwasów

Organizm może nie nadążać z neutralizacją kwasów, co prowadzi do ich nagromadzenia. 

• Cukrzycowa kwasica ketonowa – występuje w cukrzycy, szczególnie w przypadku braku insuliny, gdy organizm zaczyna spalać tłuszcze zamiast glukozy, co prowadzi do powstania kwasów ketonowych.
• Kwasica mleczanowa – może pojawić się w ciężkich stanach, takich jak:
  • wstrząs lub zatrzymanie krążenia,
  • niedotlenienie (np. w chorobach płuc),
  • rabdomioliza (rozpad mięśni),
  • niewydolność wątroby,
  • choroby nowotworowe (np. białaczki i chłoniaki).
• Zatrucia substancjami chemicznymi – np. alkoholem etylowym, metanolem, glikolem etylenowym (powszechnie stosowanym w płynach przeciw zamarzaniu), salicylanami (lekami przeciwbólowymi, np. aspiryną) lub spowodowane przewlekłym nadużywaniem paracetamolu.

2. Zaburzenia funkcji nerek

Nerki pełnią istotną rolę w równowadze kwasowo-zasadowej. Ich niewydolność może prowadzić do kwasicy.

• Kwasica w ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek – gdy nerki nie są w stanie skutecznie usuwać jonów wodorowych.
• Kwasice cewkowe dalsze – wynikające z zaburzeń w wydalaniu H⁺ na poziomie dalszych odcinków kanalików nerkowych.

3. Utrata zasad, głównie wodorowęglanów (HCO₃⁻)

• Przewód pokarmowy – np. w przypadku:
  • przewlekłych biegunek;
  • przetok zewnętrznych (żółciowych, trzustkowych lub jelitowych), przez które organizm traci płyny bogate w HCO₃⁻.
• Chirurgiczne wytworzenie zbiornika na mocz – wykonane z odcinka jelita po usunięciu pęcherza moczowego (tzw. radykalnej cystektomii).
  • Nerki – np. w przypadku kwasic cewkowych bliższych i dalszych.

Osoby ze zwiększonym ryzykiem kwasicy metabolicznej

Niektóre grupy osób są bardziej podatne na rozwój kwasicy metabolicznej, np.:

• dzieci i dorośli z przewlekłą biegunką – nadmierne stosowanie środków przeczyszczających lub zaburzenia wchłaniania mogą prowadzić do znaczącej utraty wodorowęglanów, w wyniku której dochodzi do destabilizacji równowagi kwasowo-zasadowej;
• osoby starsze – ich organizm ma ograniczoną zdolność do kompensacji zaburzeń równowagi, co zwiększa ryzyko powikłań związanych z kwasicą.

Objawy kwasicy metabolicznej

Obraz kliniczny kwasicy metabolicznej zależy od choroby podstawowej, która ją wywołała. Jednym z mechanizmów kompensacyjnych kwasicy jest hiperwentylacja, dlatego często występującym objawem jest pogłębiony i przyspieszony oddech, znany jako oddech Kussmaula (przypominający „oddech gonionego psa”). Do innych objawów należą:

• zaburzenia świadomości – senność, nadmierne pobudzenie lub splątanie, które mogą sugerować zatrucie toksynami, np. metanolem;
• cukrzycowa kwasica ketonowa – objawy takie jak nadmierne pragnienie, suchość w ustach, osłabienie, wyczuwalny zapach acetonu oraz pogorszenie stanu świadomości.

Diagnostyka kwasicy metabolicznej

Rozpoznanie opiera się na badaniach laboratoryjnych, które potwierdzają:

• obniżone pH krwi (poniżej 7,35) – wskazujące na kwasicę;
• zmniejszone stężenie jonów wodorowęglanowych (HCO₃⁻);
• hipokapnię (obniżone stężenie dwutlenku węgla, CO₂) – będącą efektem kompensacji oddechowej.

Najważniejszym badaniem jest gazometria krwi, która ocenia równowagę kwasowo-zasadową.

• Gazometria krwi tętniczej – najbardziej precyzyjna, wymaga pobrania krwi z tętnicy przez lekarza.
• Gazometria krwi włośniczkowej – prostsza, pobierana z opuszki palca, ale wymaga potwierdzenia w badaniu z krwi tętniczej.

Leczenie kwasicy metabolicznej

Leczenie kwasicy metabolicznej zazwyczaj odbywa się w warunkach szpitalnych, gdzie możliwe jest stałe monitorowanie parametrów życiowych oraz zmian pH krwi. W przypadku ciężkich zaburzeń konieczne może być dożylne podawanie jonów wodorowęglanowych (HCO₃⁻), co podwyższa pH krwi i zmniejsza nasilenie kwasicy.

Podejście terapeutyczne zależy od przyczyny kwasicy:

• cukrzycowa kwasica ketonowa – intensywne wyrównywanie poziomu glukozy we krwi;
• uszkodzenie nerek lub zatrucia – stosuje się dializoterapię lub leczenie nerkozastępcze;
• zatrucia toksynami – podawane są specyficzne antidota, np.:
  • acetylocysteina w zatruciu paracetamolem,
  • etanol lub fomepizol w zatruciach metanolem.

Leczenie przyczynowe jest kluczowe dla trwałego wyrównania zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej.

„Zakwaszenie organizmu" a kwasica metaboliczna

W przestrzeni internetowej często pojawia się termin „zakwaszenie organizmu”, który nie jest określeniem medycznym i nie należy utożsamiać go z prawdziwą kwasicą metaboliczną. Kwasica metaboliczna to poważny stan zagrożenia zdrowia i życia, wynikający z poważnych zaburzeń chorobowych, a nie diety czy stylu życia.

Organizm człowieka posiada skuteczne mechanizmy utrzymujące równowagę kwasowo-zasadową, niezależnie od rodzaju spożywanych pokarmów. Bardzo ważną funkcję pełni tutaj układ buforów krwi, który sprawnie neutralizuje zmiany pH.

Terapie reklamowane jako „odkwaszanie organizmu” nie są poparte naukową wiedzą, a ich skuteczność nie została potwierdzona w żadnych badaniach. Należy zachować ostrożność wobec takich metod i opierać się na rzetelnych informacjach medycznych.

Piśmiennictwo:

1. Sulikowska B, Manitius J. Kwasica metaboliczna. Wielka Interna. Nefrologia. https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1142,kwasica-metaboliczna?srsltid=AfmBOopCFBJ-YMwr-SFmS797yJrdQbqFEAUk8mKTx2Ht2cLlBzqqG29v [dostęp z dnia 07.11.2024 r.].
2. Kwasica nieoddechowa. Medycyna praktyczna dla lekarzy. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.19.2.1 [dostęp z dnia 08.11.2024 r.].
3. Adamczak M, Madziarska K, Masajtis-Zagajewska A i wsp. Diagnostyka i leczenie kwasicy metabolicznej u chorych z przewlekłą chorobą nerek – opinia ekspertów. Nefrol Dial Pol 2017; 21: 105–109.