Oparzenia słoneczne

Oparzenia słoneczne - informacje podstawowe

Za proces uszkodzenia skóry odpowiada promieniowanie słoneczne. Promieniowanie ultrafioletowe (ultraviolet radiation, UVR) to część spektrum promieniowania elektromagnetycznego emitowanego naturalnie przez Słońce. Wyróżnić można rodzaje promieniowania o określonej długości fali: UVA (320–400 nm), UVB (290–320 nm) i UVC (200–290 nm). W zależności od długości fali wywierają one odmienny wpływ na skórę. Promieniowanie UVC oraz większość promieniowania UVB są pochłaniane przez warstwę ozonową. Promieniowanie UVB odpowiada głównie za uszkodzenie DNA. Promieniowanie UVA penetruje skórę głębiej niż UVB, co skutkuje niekorzystnym procesem fotostarzenia oraz rozwojem miejscowego stanu zapalnego. Zarówno UVA, jak i UVB przyczyniają się do powstawania nowotworów skóry. Promieniowanie UVB wpływa także na wytwarzanie witaminy D w skórze. Zanieczyszczenia i zubożenie warstwy ozonowej w stratosferze to czynniki zwiększające ekspozycję na promieniowanie ultrafioletowe. Oparzenia słoneczne zaliczamy do oparzeń termicznych i radiacyjnych jednocześnie, gdyż skórę uszkadza zarówno temperatura, jak i promieniowanie UV.

Przyczyny oparzeń słonecznych

Woda, piasek i śnieg odbijają światło słoneczne i zwiększają efekt promieniowania poprzez odbijanie i rozpraszanie promieni UV. Śnieg odbija ok. 90% promieniowania ultrafioletowego, czyli znacznie więcej niż jakikolwiek inny materiał ziarnisty, taki jak piasek (ok. 15–30%). Promienie słoneczne mogą przenikać przez wodę na głębokość ok. 1 m, o czym należy pamiętać również w czasie kąpieli. Natężenie UVA jest stałe w ciągu dnia. To promieniowanie dodatkowo przenika przez szyby okienne. Natomiast promieniowanie UVB jest najintensywniejsze w godzinach okołopołudniowych. Odpowiadające za najważniejsze skutki biologiczne (np. oparzenia słoneczne, pigmentację, syntezę witaminy D₃, immunosupresję i karcynogenezę) UVB jest absorbowane w warstwie rogowej skóry przez chromofory. Dotkniętymi elementami skóry są melanina, komórkowe DNA, kwas urokainowy, białka, lipidy i aminokwasy. Reakcje wywołane promieniowaniem UVB następują natychmiast i powodują uwolnienie mediatorów stanu zapalnego (np. histaminy, serotoniny i prostaglandyn), co prowadzi do rozszerzenia naczynek oraz rozwoju rumienia i obrzęku. Promieniowanie UVA wnika do głębszych warstw skóry właściwej i zaburza prawidłowe funkcjonowanie komórek, wpływając na naczynia krwionośne i włókna kolagenowe. Promienie UVA pośrednio oddziałują na DNA komórkowe poprzez wytwarzanie reaktywnych form tlenu. Są to „reakcje opóźnione”, związane z destrukcyjnym działaniem wolnych rodników na strukturę białek i kwasów nukleinowych. Takie zmiany w strukturze kolagenu i elastyny prowadzą do przedwczesnego starzenia się skóry. Promieniowanie UVA odgrywa znaczącą rolę w reakcjach fototoksycznych i fotoalergicznych, prowadząc do immunosupresji i fotokarcynogenezy.

W ocenie wrażliwości na promieniowanie i oparzenia słoneczne stosuje się klasyfikację fototypów Fitzpatricka (od I do VI), która pozwala przewidzieć wrażliwość na promieniowanie ultrafioletowe w zależności od fototypu – im wyższy fototyp, tym mniejsze ryzyko oparzenia słonecznego i rozwoju raków skóry. W Polsce występują przede wszystkim fototypy I–III. Fototyp I charakteryzuje ludzi o bladym kolorze skóry, niebieskich lub piwnych oczach, blond lub rudych włosach, którzy często mają piegi. Pod wpływem światła słonecznego skóra tych osób nie opala się, tylko ulega poparzeniu. Ten fototyp wymaga bezwzględnej ochrony przed słońcem. Fototyp II jest nieco bardziej odporny na promieniowanie, dotyczy osób o jasnej skórze i blond włosach oraz jasnych oczach. Fototyp III obejmuje osoby o nieco ciemniejszym odcieniu skóry, niemniej u nich też dochodzi do poparzeń słonecznych. Ze względu na odmienność skóry dziecka i fakt, że zdolność do pigmentacji posłonecznej rozpoczyna się dopiero ok. 30.–45. dnia po urodzeniu, nie zaleca się w ogóle bezpośredniej ekspozycji niemowlęcia na słońce do ukończenia przez nie 6. miesiąca życia. Promieniowanie UV jest jednak niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Promienie ultrafioletowe sprzyjają dobremu samopoczuciu, redukując stres, działają i aktywują syntezę witaminy D₃, a także wykazują korzystny wpływ na przebieg różnych schorzeń dermatologicznych, takich jak atopowe zapalenie skóry czy łuszczyca. Stwarza to tym samym podstawę do stosowania fototerapii jako metody terapii.

Epidemiologia oparzeń słonecznych

Oparzenia są jednym z najczęstszych urazów u dzieci, zajmują 3. miejsce po urazach głowy i układu kostno-stawowego. U dzieci > 1. roku życia stanowią 2. (po wypadkach komunikacyjnych) przyczynę zgonu w następstwie urazów. Skóra ludzka jest stale wystawiona na działanie światła słonecznego, w związku z czym wykształcił się w niej szereg różnorodnych mechanizmów ochronnych przed immunosupresyjnym i mutagennym działaniem światła ultrafioletowego. Mechanizmy endogenne obejmują pogrubienie warstwy naskórka, mechanizmy naprawy DNA, apoptozę, enzymy antyoksydacyjne i pigmentację. Na całym świecie 76% nowych przypadków czerniaka można przypisać promieniowaniu ultrafioletowemu, głównie w Ameryce Północnej, Europie i Oceanii. Wśród krajów europejskich w Norwegii, Holandii, Danii, Szwecji i Niemczech w 2018 r. odnotowano najwyższy wskaźnik nowych przypadków czerniaka na 100 000 mieszkańców Europy. 

Objawy oparzeń słonecznych

Wskutek oparzenia słonecznego skóra staje się czerwona, gorąca i nadmiernie tkliwa. Przy oparzeniach II stopnia sięgających głębszych warstw skóry mogą też pojawić się:

• pęcherze, które bardzo swędzą, lub wysypka w postaci małych czerwonych kropek;
• uczucie ogólnego złego samopoczucia; 
• dreszcze; 
• osłabienie, zwłaszcza w przypadku oparzenia znacznej powierzchni skóry i towarzyszącego odwodnienia. 

Po kilku dniach, gdy objawy oparzenia zaczynają ustępować, naskórek łuszczy się i schodzi grubopłatowo. Długotrwałe narażenie na promieniowanie UV odgrywa rolę w rozwoju zaćmy i innych chorób oczu odpowiedzialnych za dużą część zaburzeń widzenia. Mogą wystąpić nieprawidłowe reakcje skórne z powodu wrażliwości na światło, takie jak fotodermatozy i reakcje fototoksyczne na leki. Reakcje fototoksyczne i fotoalergiczne są podobne pod względem objawów do poparzeń słonecznych. Zazwyczaj towarzyszy im rumień, wysypka, pęcherze, świąd. Są to objawy, które mijają średnio po 1–2 dniach od ekspozycji na słońce. 

Leczenie oparzeń słonecznych

Oparzenia powierzchowne można z powodzeniem leczyć, stosując miejscowo lotion, miód, aloes zwykły lub maść antybiotykową. Składnik lipidowy tych środków przyspiesza proces naprawczy uszkodzonej skóry i redukuje jej wysuszenie. Nie wykazano, aby miejscowe glikokortykosteroidy ograniczały reakcję zapalną, zatem nie należy ich używać do leczenia powierzchownych oparzeń słonecznych. 

Innym sposobem na nawilżenie skóry po opalaniu jest zastosowanie pianki z D-pantenolem (prowitaminą B₅). Preparat ten, ze względu na swoją lekką formułę i obecność pantenolu, szybko regeneruje uszkodzenia naskórka. Pozwala na szybsze odbudowanie płaszcza lipidowego skóry, ponadto ma właściwości przeciwzapalne. 

Można stosować również preparaty zawierające alantoinę, która działa ściągająco i oczyszczająco, a dzięki temu przyspiesza gojenie się ran. W przypadku gdy po kilku godzinach na oparzonej skórze pojawią się bąble, nie wolno ich zdrapywać ani przekłuwać, gdyż w ten sposób można zwiększyć ryzyko zakażenia.

Profilaktyka oparzeń słonecznych

Podstawowe zasady profilaktyki to przede wszystkim unikanie nadmiernej ekspozycji na światło słoneczne i promieniowanie UV. Najsilniejsze promieniowanie obserwuje się pomiędzy godziną 10 a 14, nawet w pochmurny dzień. Należy stopniowo wydłużać czas ekspozycji na światło słoneczne, aby przyzwyczaić skórę i pozwolić jej na adaptację do promieniowania. W przypadku dzieci konieczne jest okrywanie jak największej powierzchni ciała za pomocą przewiewnej odzieży. Dotyczy to zwłaszcza osób z jasną, podatną na oparzenia karnacją skóry. Istotna jest również ochrona przed nadmierną ekspozycją polegająca na zastosowaniu kremów z filtrami UV. Osoby z jasną karnacją powinny nakładać filtry SPF 30+. Podstawowy podział filtrów obejmuje filtry chroniące przed określonym typem promieniowania, a także filtry organiczne – chemiczne oraz nieorganiczne – fizyczne i mineralne. Filtry UVR odbijają, rozpraszają lub pochłaniają energię promieniowania, zamieniając ją na ciepło. Ważne jest, aby zaaplikować je odpowiednio wcześnie przed ekspozycją na światło słoneczne. Należy również pamiętać o ponownej aplikacji kremów w ciągu dnia, zwłaszcza po kąpieli. Oprócz ochrony skóry istotna jest także ochrona oczu – w słoneczne dni powinno się używać okularów przeciwsłonecznych z filtrami UV oraz nosić nakrycie głowy. 

Piśmiennictwo

1. Alfredsson L, Armstrong BK, Butterfield DA i wsp. Insufficient Sun Exposure Has Become a Real Public Health Problem. Int J Environ Res Public Health 2020; 17(14): 5014.
2. Lindqvist PG, Epstein E, Landin-Olsson M. Sun exposure – hazards and benefits. Anticancer Res 2022; 42(4): 1671–1677. 
3. Lindqvist PG, Landin-Olsson M. The relationship between sun exposure and all-cause mortality. Photochem Photobiol Sci 2017; 16(3): 354–361.
4. Surber C, Osterwalder U. Challenges in Sun Protection. Curr Probl Dermatol 2021; 55: 1–43. 
5. Szczeklik A, Gajewski P. Interna Szczeklika. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.