Antykoncepcja hormonalna – jakie badania krwi należy wykonać?

Antykoncepcja hormonalna a badania biochemiczne krwi

W wielu laboratoriach można znaleźć pakiety badań skierowane dla kobiet planujących rozpoczęcie antykoncepcji hormonalnej lub tych, które już ją stosują. Badania krwi ujęte w tym profilu, pozwalają sprawdzić funkcjonowanie wątroby, w której metabolizowane jest większość leków antykoncepcyjnych oraz ocenić parametry krzepliwości krwi. Ma to na celu wczesne wykrycie i leczenie ewentualnych powikłań związanych z wyżej wymienionymi chorobami.

Badania dostępne w profilu

Preparaty antykoncepcyjne mogą różnić się między sobą dawką i składem hormonów, a także metodą ich dostarczenia do organizmu. Wyróżnia się antykoncepcję:

• dwuskładnikową, zawierającą estrogeny i gestageny w różnych dawkach;
• jednoskładnikową, zawierającą wyłącznie gestageny.

Estrogeny i gestageny (np. progesteron) zawarte w hormonalnych środkach antykoncepcyjnych wpływają na proces krzepnięcia – zwiększają ryzyko powstania zakrzepów [5]. Dokładne działanie prozakrzepowe różni się między preparatami. Powoduje to, że kobiety stosujące antykoncepcję hormonalną, w zależności od jej rodzaju, mają różnie zwiększone ryzyko chorób zatorowo-zakrzepowych, takich jak zatorowość płucna i zakrzepica żył głębokich. [6].

Dlatego badania dla kobiet planujących lub stosujących antykoncepcję hormonalną najczęściej obejmują:

• próby wątrobowe:
  • ALT (norma: <40 IU/l);
  • ASPAT (norma: <40 IU/l);
  • GGTP (norma: <35 IU/l);
• parametry układu krzepnięcia:
  • APTT (norma: 26-40 s);
  • fibrynogen (norma: 1,5-4 g/l).

Z powodu różnic w stosowanych odczynnikach i metodach oznaczania, normy poszczególnych parametrów mogą różnić się zależnie od laboratorium. W interpretacji zawsze należy kierować się normą podaną na wyniku badania [2].

Przygotowanie do badania

Krew na badania zawarte w tym profilu powinna być pobierana na czczo, 8-12 godzin po ostatnim posiłku. Dodatkowo kilka dni przed wykonaniem prób wątrobowych powinno się zrezygnować z alkoholu, a dzień przed badaniem unikać tłustych, wysokokalorycznych potraw, nadmiernej aktywności fizycznej oraz palenia papierosów.

Poszczególne badania – jak je interpretować?

Ocena wyników laboratoryjnych zawsze opiera się na całościowej ocenie stanu pacjenta. Lekarz interpretację wyników powinien poprzedzić wywiadem lekarskim ze szczególnym uwzględnieniem chorób przewlekłych i stosowanych leków oraz badaniem fizykalnym. 

W przypadku wykrycia nieprawidłowości leczenie powinno być przyczynowe – lekarz powinien zdiagnozować chorobę (co często wymaga wykonania badań dodatkowych), a następnie włączyć odpowiednie leczenie. Możliwe do wykrycia w tym profilu choroby wątroby czy dróg żółciowych, czasem będą wymagać skierowania na leczenie do specjalistycznej poradni hepatologicznej lub gastroenterologicznej. Z kolei zaburzenia układu krzepnięcia leczone są w poradni hematologicznej. 

Skierowanie na bezpłatne badania opisywane w tym profilu, w przypadku stwierdzenia wskazań (podejrzenie choroby lub potrzeba oceny czynności organizmu przed włączeniem antykoncepcji), może wystawić lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (POZ) lub lekarz w poradni specjalistycznej mającej kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia (NFZ) [3].

Próby wątrobowe – ALT, ASPAT, GGTP

Nieprawidłowe wyniki prób wątrobowych, czyli badania aktywności enzymów obecnych w komórkach wątroby, mogą być spowodowane chorobą lub wynikać ze stylu życia i być związane z nieprawidłową dietą, spożyciem alkoholu, preparatów ziołowych, suplementów diety lub z nadmiernym wysiłkiem fizycznym.

Wskazaniem do wykonania prób wątrobowych jest podejrzenie:

uszkodzenia wątroby przez alkohol, leki (np. antykoncepcja hormonalna) lub suplementy diety; ostrej lub przewlekłej choroby wątroby; zatruć     chorób dróg żółciowych;

Wskazaniem do wykonania prób wątrobowych jest podejrzenie:

• uszkodzenia wątroby przez alkohol, leki (np. antykoncepcja hormonalna) lub suplementy diety;
• ostrej lub przewlekłej choroby wątroby;
• zatruć;
• chorób dróg żółciowych;
• alkoholowych chorób wątroby;
• nowotworu wątroby.

ALT

Aminotransferaza alaninowa (ALT) to enzym obecny w komórkach wielu narządów (np. nerki, mięśnie, mózg, tkanka tłuszczowa), jednak jego aktywność poza komórkami wątroby jest stosunkowo niskie. Enzym uwalnia się z komórek, gdy dochodzi do uszkodzenia narządu. Za wartość prawidłową we krwi uważa się aktywność ALT <40 IU/l. 

Ponieważ najwyższe aktywność ALT występuje w komórkach wątroby, podwyższony poziom tego enzymu we krwi jest uznawany za wskaźnik uszkodzenia tego narządu [2, 4].

ASPAT

Aminotransferaza asparaginianowa (ASPAT) to enzym występujący w dużych ilościach w komórkach praktycznie każdego narządu. Za wartość prawidłową we krwi przyjmuje się aktywność ASPAT <40 IU/l. 

Wzrost poziomu ASPAT może świadczyć o uszkodzeniu:

• erytrocytów;
• mięśni szkieletowych;
• nerek;
• mózgu;
• serca;
• wątroby.

GGTP

Gamma-glutamylotransferaza (GGTP; dawniej gamma-glutamylotranspeptydaza) jest enzymem związanym głównie z komórkami wątroby, dróg żółciowych, trzustki, jelita i nerki. Do wzrostu GGTP dochodzi w chorobach wątroby oraz dróg żółciowych. Jego stężenie w organizmie wzrasta pod wpływem różnych związków – leków (m.in. barbituranów lub przeciwpadaczkowych, a także zawartych w antykoncepcji hormonalnej estrogenów) oraz alkoholu [4]. 

Wartości referencyjne różnią się w zależności od płci i wynoszą:

• 35 IU/l dla kobiet;
• 40 IU/l dla mężczyzn.

Przyczynami zwiększonego poziomu gamma-glutamylotransferazy są:

• choroby przebiegające z zastojem żółci;
• uszkodzenie komórek wątroby;
• nadużywanie alkoholu;
• ostre i przewlekłe choroby wątroby.

Parametry układu krzepnięcia

APTT

APTT to czas częściowej tromboplastyny po aktywacji, co jest miarą aktywacji czynników krzepnięcia. Za normę najczęściej przyjmuje się wartości w przedziale 26-40 s. Przedłużony czas APTT wskazuje na jedną z poniższych przyczyn: 

• niedobór czynników krzepnięcia;
• pojawienie się w krążeniu krążących antykoagulantów;
• pojawienie się w krążeniu przeciwciał skierowanych przeciwko czynnikom krzepnięcia. 

APPT jest wydłużony w:

• hemofiliach typu A, B i C;
• wrodzonych niedoborach czynników krzepnięcia;
• zaburzeniach syntezy fibrynogenu;
• niektórych postaciach choroby von Willebranda;
• przypadku obecności inhibitorów krzepnięcia (heparyna, leki przeciwkrzepliwe).

Skrócony czas APTT występuje w sytuacji nadmiaru czynników krzepnięcia lub aktywacji kaskady krzepnięcia, co wskazuje na zwiększone ryzyko powikłań zatorowo-zakrzepowych [4].

Fibrynogen

Fibrynogen to białko syntezowane w wątrobie. Uczestniczy w procesie tworzenia skrzepu oraz jest białkiem ostrej fazy – jego stężenie rośnie w stanach zapalnych np. chorobach zakaźnych, dużych zabiegach operacyjnych, urazach. Norma fibrynogenu wynosi 1,5-4 g/l.

Do wzrostu stężenia fibrynogenu dochodzi w:

• przebiegu chorób nerek;
• zawale serca i udarze mózgu;
• chorobach nowotworowych;
• kolagenozach;
• plamicy zakrzepowej małopłytkowej;
• stosowaniu niektórych leków, w tym doustnych środków antykoncepcyjnych.

Zwiększone stężenie fibrynogenu jest ponadto niezależnym czynnikiem ryzyka zawału mięśnia sercowego, udaru niedokrwiennego mózgu i miażdżycy naczyń obwodowych.

Stężenie fibrynogenu jest obniżone w:

• wrodzonych niedoborach fibrynogenu;
• chorobach wątroby;
• zespole rozsianego wykrzepiania śródnaczyniowego;
• skazach fibrynolitycznych;
• mononukleozie zakaźnej;
• leczeniu trombolitycznym [4].

Profilaktyka – jak często wykonywać badania?

Badania opisane w tym profilu powinny być wykonane przed włączeniem antykoncepcji hormonalnej. Dodatkowo, wybierając metodę antykoncepcji, lekarz powinien przeprowadzić badanie podmiotowe obejmujące wywiad ze szczególnym uwzględnieniem powikłań zakrzepowych, badanie ginekologiczne oraz USG dopochwowe, wykonać cytologię, zmierzyć ciśnienie krwi, a także zbadać piersi. Oprócz regularnej opieki warto, aby kobieta stosująca antykoncepcję hormonalną wykonywała powyższe badania przynajmniej raz w roku (oprócz wykonywanej raz na 3 lata cytologii) [6].

Konsultacja naukowa dr n. med. Wojciech Malchrzak

Referencje

1. Bręborowicz, G. H. (2021). Położnictwo.
2. Interna Szczeklika, pod red. P. Gajewskiego, Medycyna Praktyczna, Kraków 2023.
3. Narodowy Fundusz Zdrowia. Jakie badania może zlecić lekarz POZ. https://pacjent.gov.pl/artykul/jakie-badania-moze-zlecic-lekarz-poz [ostatni dostęp: 30.10.2024 r.]
4. Szutowicz, A., & Raszei-Specht, A. (2009). Diagnostyka laboratoryjna (Vol. I). Gdański Uniwersytet Medyczny. https://pbc.gda.pl/Content/1697/skrypt.pdf [ostatni dostęp: 30.10.2024 r.]
5. Barczyński, B., & Kotarski, J. (2008). Hormonal therapy and thromboembolic disease. Menopause Review/Przegląd Menopauzalny, 7(3), 127-131.
6. Polish Gynecological Society (2014). Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej [Safety and eligibility for hormonal and intrauterine contraceptives--Polish Gynecological Society Recommendation]. Ginekologia polska, 85(3), 234–239.