Zapalenie zatok przynosowych

Zapalenie zatok przynosowych - informacje podstawowe

Zapalenie zatok przynosowych to częsta przypadłość, zwłaszcza w sezonie jesienno-zimowym. W większości przypadków objawy związane są z zakażeniami – głównie wirusami sezonowymi, ale mogą mieć również inną etiologię zakaźną (bakteryjną, grzybiczą) lub związek z alergiami, chorobami układowymi czy anatomicznymi zmianami w zakresie zatok. Zapalenia zatok przynosowych mogą mieć charakter ostry lub przewlekły – te najczęstsze, ostre wirusowe zapalenia zazwyczaj ustępują samoistnie lub pod wpływem leczenia objawowego, ale w niektórych przypadkach, nieleczone, mogą wiązać się z groźnymi powikłaniami.

Przyczyny zapalenia zatok przynosowych

Mianem zapalenia zatok przynosowych określamy stany zapalne dotyczące zatok obocznych nosa, do których zaliczamy zatoki czołowe, szczękowe, sitowe oraz klinowe. Zatoki nosa to powietrzne struktury kości czaszki, które pokryte są nabłonkiem dróg oddechowych i komunikują się poprzez ujścia z jamą nosogardła. Istnieje wiele podziałów zapaleń zatok. Ze względu na czas trwania wyróżniamy zapalenia ostre (trwające < 12 tygodni, z całkowitym ustąpieniem objawów) oraz przewlekłe (> 12 tygodni trwania z objawami). Jeśli wziąć pod uwagę etiologię, najczęściej mamy do czynienia z infekcjami wirusowymi, głównie z grupy rynowirusów (ponad 50% zakażeń), rzadziej przyczyną są inne wirusy. Przyczyną zakażeń mogą być również bakterie: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, rzadziej inne bakterie lub grzyby. Wśród zapaleń przewlekłych wyróżniamy przyczyny związane z przewlekłymi zakażeniami (także w obrębie zębodołu), z chorobami układowymi (pierwotna dyskineza rzęsek, mukowiscydoza, ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń, eozynofilowa ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń, choroba atopowa środkowego przedziału), przyczyny alergiczne czy immunologiczne (niedobory odporności) oraz związane z anatomicznymi uwarunkowaniami upośledzającymi drożność zatok nosa (guzy, nowotwory zatok).

Główną rolę w rozwoju ostrego zapalenia odgrywa nabłonek błony śluzowej nosa i zatok. Jest miejscem rozwoju kaskady procesu zapalnego skutkującej miejscowym uszkodzeniem tkanek. Proces zapalny prowadzi do obrzęku, powstawania wydzieliny, zaburzenia jej transportu śluzowo-rzęskowego z następczą blokadą ujść zatok oraz wtórną przebudową tkanek i niekiedy powstawaniem polipów nosa. Zapaleniu towarzyszą zmiany flory bakteryjnej nosa i zatok. Zapalenie zatok przynosowych stwierdza się na podstawie obecności typowych objawów klinicznych oraz badań dodatkowych, takich jak RTG zatok, tomografia komputerowa zatok oraz badania endoskopowe, które pozwalają na stwierdzenie obrzęku błony śluzowej, polipów nosa i zatok, wydzieliny w zatokach czy niedrożności ujść zatok. W niektórych przypadkach wykonuje się badania bakteriologiczne, aby ustalić przyczynę zakażenia. Badania dodatkowe pozwalają określić przyczynę choroby.

Epidemiologia zapalenia zatok przynosowych

Zapalenia zatok, zwłaszcza ostre, to bardzo częste rozpoznanie. Jest to jedna z 10 najczęściej rozpoznawanych chorób w Polsce, znajduje się na 5. miejscu wśród przyczyn przepisywania antybiotyków przez polskich lekarzy rodzinnych. Zapalenie wirusowe jest chorobą niezwykle częstą. U przeciętnej, ogólnie zdrowej osoby dorosłej może występować 2–5 razy rocznie, zaledwie 0,5–2% tych schorzeń przechodzi w postać bakteryjną. Choroba może dotyczyć nawet 5–16% populacji. Według analizy National Center for Health Statistics z 2008 roku ok. 1 na 7 Amerykanów cierpi na którąś z postaci zapalenia zatok przynosowych. W przypadku różnych postaci przewlekłego zapalenia zatok przynosowych dane przedstawiają się podobnie: częstość jego występowania określa się na 5–15% populacji zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych. Powikłania zdarzają się rzadko, a należą do nich np.: zmiany oczodołowe (60–80%; m.in. zapalenie tkanek oczodołu, ropień oczodołu; mogą spowodować uszkodzenie wzroku), wewnątrzczaszkowe (15–20%; zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu), zakrzepica zatoki jamistej (śmiertelność pomimo antybiotykoterapii ok. 30%), kostne (m.in. zapalenie kości i szpiku kostnego ścian zatoki).

Objawy zapalenia zatok przynosowych

Rozpoznanie zapalenia zatok związane jest z występowaniem charakterystycznych objawów klinicznych, do których należą: niedrożność nosa, wydzielina z nosa (zarówno spływanie po tylnej ścianie gardła, jak i katar przedni), ból i uczucie rozpierania w obrębie twarzy, a także upośledzenie lub utrata węchu. Do rozpoznania wystarczają 2 spośród wyżej wymienionych objawów. W przypadku zakażeń bakteryjnych dodatkowo mamy do czynienia zwykle z gorączką >38°C, występuje znaczne nasilenie objawów, zmiana barwy wydzieliny z nosa, silny miejscowy ból w obrębie twarzy, obrzęk powiek, tkliwość w rzucie zatoki, przyspieszony OB lub zwiększone stężenie CRP w surowicy.

Zapalenie ostre zwykle ustępuje samoistnie. Objawy wycofują się całkowicie zazwyczaj w ciągu 7–10 dni; u 25% chorych utrzymują się do 3 tygodni. Pogorszenie samopoczucia, pojawienie się nowych objawów po 5 dniach trwania choroby lub utrzymywanie się objawów > 10 dni może świadczyć o nadkażeniu bakteryjnym. Zapalenie przewlekłe przebiega z okresami remisji i zaostrzeń objawów, a całkowite, samoistne ustąpienie objawów zdarza się rzadko. W przypadku nieleczonych zakażeń, zwłaszcza bakteryjnych, może dojść do szerzenia się procesu zapalnego na przylegające tkanki. Do alarmujących objawów należą: obrzęk/zaczerwienienie tkanek oczodołu, przemieszczenie gałki ocznej, podwójne widzenie, zaburzona ruchomość gałki ocznej, pogorszenie ostrości wzroku, silny ból głowy, obrzęk tkanek miękkich w okolicy czołowej, objawy oponowe, ogniskowe objawy neurologiczne, objawy jednostronne, obfite krwawienie z nosa, powstawanie strupów w nosie.

Leczenie zapalenia zatok przynosowych

Leczenie zapalenia zatok w większości przypadków sprowadza się do postępowania objawowego. W przypadku ostrych zakażeń wirusowych należy stosować płukanie nosa 0,9% roztworami soli fizjologicznej, leki przeciwgorączkowe i przeciwzapalne (paracetamol, ibuprofen), miejscowe leki obkurczające błonę śluzową, leki przeciwhistaminowe, preparaty cynku (najlepiej w pierwszych 24 godzinach), witaminę C i preparaty ziołowe (choć ich skuteczność jest niepotwierdzona). Jeśli objawy się utrzymują, można włączyć donosowe glikokortykosteroidy. Należy podkreślić, że w przypadku najczęstszych, wirusowych zakażeń nie powinno się włączać antybiotykoterapii, zwłaszcza w pierwszych dniach choroby. Przy zakażeniach bakteryjnych stosuje się empiryczną antybiotykoterapię trwającą 7–10 dni z użyciem w pierwszej kolejności amoksycyliny i pochodnych, a jeśli chory jest uczulony na antybiotyki β-laktamowe – podaje się klarytromycynę lub lewofloksacynę. W przypadkach przewlekłych zapaleń nosa i zatok stosuje się przede wszystkim leczenie niefarmakologiczne (płukanie nosa i zatok), leki przeciwhistaminowe w razie tła alergicznego oraz donosowe preparaty glikokortykosteroidów, w rzadkich sytuacjach również krótkotrwale w formie doustnej. Jeżeli zapalenia zatok są efektem powikłań innych stanów, np. niedrożności ujścia zatok w przebiegu polipów, guzów, czy anatomicznych uwarunkowań, w niektórych przypadkach może być konieczne leczenie chirurgiczne. Jeśli leczenie zachowawcze nie przynosi poprawy, rozważa się czynnościową endoskopową operację zatok przynosowych (FESS). Gdy zapalenia zatok są spowodowane innymi chorobami, włącza się leczenie swoiste dla choroby podstawowej, np. zapalenia naczyń, sarkoidozy czy grzybicy.

Profilaktyka zapalenia zatok przynosowych

Nie ma skutecznego sposobu zapobiegania zapaleniom zatok, przede wszystkim ostrym wirusowym. Stosuje się metody polegające na unikaniu zakażeń (mycie i dezynfekcja rąk, noszenie masek) oraz wystrzeganie się skupisk ludzkich, zwłaszcza w sezonie infekcyjnym. W przypadku przewlekłych zapaleń istotne jest leczenie przyczyny, co pozwala na opanowanie objawów i unikanie zaostrzeń. Jeśli objawy się utrzymują lub pojawiają się objawy alarmowe, należy skonsultować się z lekarzem w celu wdrożenia odpowiedniego leczenia i uniknięcia powikłań.

Piśmiennictwo

1. Wardas P i wsp. Przegląd aktualnych wytycznych w zakresie diagnostyki i leczenia zapaleń zatok przynosowych z praktycznym komentarzem. Forum Med Rodz 2014; 8(4): 159–168.
2. Fokkens WJ i wsp. Zapalenie zatok przynosowych i polipy nosa. Wytyczne europejskie EPOS 2020. Medycyna Praktyczna 2020.
3. Gajewski P. Interna Szczeklika 2022. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
4. Kwah JH, Peters AT. Nasal polyps and rhinosinusitis. Allergy Asthma Proc 2019; 40(6): 380–384.
5. Carter A, Dattani N, Hannan SA. Chronic rhinosinusitis. BMJ 2019; 364: l131.