Alergiczne choroby oczu

Alergiczne choroby oczu - informacje podstawowe

Pod klasycznym pojęciem alergii rozumie się niekorzystne dla organizmu reakcje, do których dochodzi po zetknięciu z obcym antygenem (czynnikiem uczulającym). U osób zdrowych antygeny zazwyczaj są nieszkodliwe. Występowanie alergii wiąże się z różnymi mechanizmami immunologicznymi–odpornościowymi. Prowadzą one do nadprodukcji przeciwciał nazywanych immunoglobulinami  IgE. Dziedziczna skłonność do nadmiernej produkcji w organizmie przeciwciał IgE nazywana jest atopią. Kluczową rolę w wywoływaniu objawów alergicznych ma histamina, będąca silnym hormonem tkankowym. Jest ona magazynowana wewnątrz tzw. komórek tucznych i uwalniana w momencie kontaktu z alergenem. Dochodzi wówczas do rozszerzenia naczyń krwionośnych, a tym samym do obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, naczynia stają się bardziej przepuszczalne, a osocze krwi i białka przechodzą do tkanek i tworzy się obrzęk. Zmianom tym często towarzyszy zaczerwienienie – stan zapalny oraz świąd. Objawy te mogą dotyczyć całego organizmu lub określonego narządu, np. oka i otaczających je tkanek.

Przyczyny alergicznych chorób oczu

Czynniki wyzwalające alergiczne zapalenie spojówek mogą być różne. Zalicza się do nich pyłki roślinne, sierść zwierząt, roztocza domowe, pióra ptaków, składniki pokarmowe oraz pleśnie i grzyby. Część osób wykazuje uczulenie na substancje zawarte w kosmetykach, perfumach czy w produktach chemii gospodarczej. Ze względu na ich złożony skład odpowiedzialne za reakcję uczuleniową mogą być różne barwniki, środki konserwujące czy substancje zapachowe. Nie należy zapominać również o lekach, stosowanych miejscowo czy ogólnie. Wiele preparatów okulistycznych, podawanych jedynie do worka spojówkowego, może wywoływać także objawy ogólnoustrojowe. Oprócz substancji czynnych stosowanych w lekach za objawy uczuleniowe mogą również odpowiadać środki konserwujące zawarte w kroplach do oczu czy składniki płynów stosowanych do higieny soczewek kontaktowych

Epidemiologia alergicznych chorób oczu

Jedną z najczęściej występujących form zapalenia spojówki jest jej odmiana alergiczna. Nawet 40% społeczeństwa doświadczyło przynajmniej jednokrotnego wystąpienia objawów alergicznych w ciągu ostatniego roku. W 6,5% przypadków objawy dotyczyły tylko oczu, a w prawie 30% objawy oczne łączyły sięz nieżytem nosa. Alergiczne choroby oczu mogą występować jako schorzenie izolowane, a więc dotyczyć tylko narządu wzroku, lub być jednym z elementów obejmujących wiele narządów. Choroby alergiczne powierzchni oka w 90% przypadków występują w związku z alergią na pyłki. Od 40 do 70% osób cierpi dodatkowo na przewlekłe zapalenie błony śluzowej nosa. Bardzo często stwierdza się współwystępowanie atopowego zapalenia skóry czy astmy. Pojawienie się zmian ocznych może poprzedzać ujawnienie się nowych objawów alergicznych z innych części organizmu. 

Objawy alergicznych chorób oczu

Alergiczne choroby oczu są bardzo zróżnicowaną grupą jednostek chorobowych o zmiennych objawach. Symptomy mogą dotyczyć tylko powiek, jak również obejmować dodatkowo powierzchnię oka: spojówkę i rogówkę. Zmiany oczne są najczęściej obustronne, chociaż po jednej ze stron mogą być zdecydowanie bardziej nasilone. Pacjenci najczęściej zgłaszają obfite łzawienie oczu oraz nasilony świąd –są to objawy charakterystyczne. Powieki są zaczerwienione i obrzęknięte oraz pojawia się wodnisto-śluzowa wydzielina. Spojówka jest przekrwiona i obrzęknięta. Czasami do tego stopnia, że utrudnia domknięcie się powiek. Może towarzyszyć wtedy uczucie ciała obcego. Po odwróceniu powieki górnej pojawia się tzw. odczyn brodawkowaty, który bardzo często współwystępuje z alergicznymi chorobami oczu.

Leczenie alergicznych chorób oczu

Leczenie alergicznych chorób oczu często wymaga współpracy lekarza okulisty i alergologa. Okulista odpowiada za leczenie objawowe, mające na celu zmniejszenie dolegliwości. Leczeniem przyczynowym zajmują się już alergolodzy.

Terapię podzielić można na miejscową i ogólną. W leczeniu miejscowym, czyli podawanym do oka, wykorzystuje się preparaty zawierające leki przeciwhistaminowe i stabilizatory komórek tucznych, niesteroidowe leki przeciwzapalne oraz wybiórczo sterydy. W przypadku nieskuteczności leków miejscowych włączane jest leczenie ogólne. Leki doustne obejmują preparaty przeciwhistaminowe, sterydy lub leki immunomodulujące. Leczenie to zarezerwowane jest tylko dla ciężkich przypadków.

Leki przeciwhistaminowe pierwszej generacji w kroplach okulistycznych są łączone z lekami obkurczającymi naczynia. Obecnie nie zaleca się ich doleczenia. Jako leki dostępne bez recepty, ze względu na zmniejszanie przekrwienia spojówek, są niestety powszechnie polecane w aptekach. Po dłuższym stosowaniu powodują one tzw. efekt z odbicia. Przekrwienie oka po ich odstawieniu nasila się jeszcze bardziej. Lekiem przeciwhistaminowym z tej grupy, który nie ma właściwości obkurczających naczynia, a hamuje uwalnianie czynników zapalnych, jest dostępny bez recepty ketotifen. Podaje się go 2 razy dziennie.

Leki przeciwhistaminowe drugiej generacji obejmują szeroką grupę leków, a część z nich pacjent może nabyć bez recepty. Są to preparaty zawierające azelastynę oraz olopatadynę. Wykazują one silniejsze działanie od leków pierwszej generacji, a dodatkowo hamują zapalenie alergiczne. Aplikowane są 2 razy dziennie.

Warto wspomnieć również o tzw. stabilizatorach komórek tucznych. Te zawierające kromoglikan disodowy leki zapobiegają uwalnianiu histaminy z komórek. Stosuje się je w przypadku znanych alergii pyłkowych przed okresem ich występowania. Leczenie rozpoczyna się na miesiąc lub dwa przed okresem pylenia danej rośliny. Ze względu na konieczność podawania 4 razy na dobę oraz długość aplikowania leki te są zdecydowanie mniej wygodne dla pacjentów i wymagają dużej samodyscypliny. Leczenie utrzymuje się przez cały okres pylenia danego alergenu.

W leczeniu przyczynowym stosuje się odczulanie (swoista immunoterapia, SIT), czyli podawanie w określonych odstępach czasu coraz większych dawek alergenu, aby wytworzyć tolerancję organizmu. Kluczowym warunkiem do przeprowadzenia SIT jest określenie czynnika uczulającego. Na odczulanie bardzo dobrze reagują dzieci, a skuteczność leczenia dochodzi nawet do 80%. Jest ono nieskuteczne w przypadku pleśni. Warto jeszcze wspomnieć o terapii podskórnej (SCIT) oraz terapii podjęzykowej (SLIT). W SCIT podaje się pod skórę alergen w niewielkim stężeniu, a kolejne iniekcje zawierają coraz wyższe dawki. Leczenie jest długotrwałe, a efekty są widoczne dopiero po ok. 3–5 latach. W SLIT, czyli w leczeniu podjęzykowym, wykorzystuje się preparaty w kroplach lub w tabletkach

Profilaktyka alergicznych chorób oczu

Podstawowe znaczenie w profilaktyce chorób alergicznych ma znajomość czynników uczulających oraz okresów ich zwiększonego występowania. Należy wtedy unikać kontaktu z tymi alergenami. Wskazane jest ponadto korzystanie z serwisów informacyjnych, które na bieżąco informują o okresach pylenia roślin. Dodatkowe działanie podrażniające może wystąpić także po ekspozycji na słońce czy wiatr. Aby zmniejszyć ilość alergenów na powierzchni skóry, w praktyce stosuje się częste przemywanie twarzy i oczu. Osoby noszące okulary powinny je często przecierać. Nie zaleca się stosowania ziół, rumianku, świetlika czy herbaty na podrażnione oczy! Wskazane jest za to stosowanie zimnych okładów na powieki. W łagodzeniu objawów ulgę przynoszą sztuczne łzy bez konserwantów oraz preparaty z ektoiną, która wykazuje działanie przeciwalergiczne. Ich schłodzenie bardzo dobrze wpływa na powierzchnię oka. Dostępne są one bez recepty. W przypadku znanych alergenów działanie zabezpieczające mają również preparaty z kromoglikanem disodowym. Co ważne, krople te nie działają w stanach ostrych i przy nagle rozwijających się objawach. Są skuteczne przed pojawieniem się objawów. W przypadku noszenia soczewek kontaktowych należy zachować ostrożność. Z jednej strony może pojawić się nasilenie dolegliwości po ich założeniu, z drugiej działają też jako ochrona przed przedostawaniem się alergenów na powierzchnię oka. Warto rozważyć tutaj soczewki jednodniowe, zwłaszcza u osób, które odwykły od okularów. Soczewki kontaktowe wielokrotnego użytku, ze względu na możliwość kumulacji alergenów na ich powierzchni, są przeciwwskazane.

Piśmiennictwo

1. Szaflik J, Izdebska J(red.). Choroby aparatu ochronnego oka i rogówki. Basic and Clinical Science Course. Część 8. Edra Urban & Partner, Wrocław 2019.
2. Kubicka-Trząska A, Romanowska-Dixon B(red.). Autoimmunologiczne choroby narządu wzroku. PZWL, Warszawa 2022.
3. Prost M i wsp. (red.). Kliniczna farmakologia okulistyczna. Edra Urban & Partner, Wrocław 2016.
4. Binnewies-Stulcken K. Choroby oczu. Opieka farmaceutyczna. MedPharm Polska, Wrocław 2012.
5. Prost M(red.). Choroby oczu a codzienna praktyka lekarza rodzinnego. MedicalEducation, Warszawa 2015.
6. Czajkowski J(red.). Alergiczne choroby oczu. Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2003.