Cholesterol – czym jest i jakie pełni funkcje w organizmie?

Cholesterol jest organicznym związkiem chemicznym należącym do grupy steroli. Jest niezbędny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu – pełni kluczowe role w wielu procesach biologicznych. Jest on przede wszystkim składnikiem błon komórkowych, którym nadaje stabilność i elastyczność. Pełni także rolę prekursora wielu substancji takich jak hormony steroidowe (np. estrogeny, testosteron czy kortyzol), witamina D czy kwasy żółciowe, które biorą udział w trawieniu tłuszczów. 

Nie cały cholesterol w organizmie jest egzogenny – nasz organizm potrafi sam wyprodukować cholesterol – najwięcej tworzy się go w wątrobie, nerkach, skórze oraz jelitach. 

Jak cholesterol jest transportowany w organizmie?

Cholesterol nie może przemieszczać się swobodnie w krwiobiegu, ponieważ jest nierozpuszczalny w wodzie. Do jego transportu służą lipoproteiny, czyli cząsteczki złożone z tłuszczów i białek. Lipoproteiny dzielą się na kilka rodzajów. Tym samym wyróżniamy:

• lipoproteiny o małej gęstości (low-density lipoprotein – LDL),
• lipoproteiny o wysokiej gęstości (high-density lipoprotein – HDL),
• chylomikrony,
• lipoproteiny o bardzo małej gęstości (very-low-density lipoprotein – VLDL),
• lipoproteiny o pośredniej gęstości (intermediate-density lipoprotein – IDL).

Dwa pierwsze rodzaje lipoprotein są postrzegane jako te najważniejsze.

Co to jest cholesterol LDL i dlaczego jest "zły"?

Lipoproteiny LDL są odpowiedzialne za przenoszenie cholesterolu z wątroby do komórek. Gdy jest ich za dużo, cholesterol może odkładać się w ścianach tętnic, co prowadzi do ich zwężania – co poprzez ograniczenie przepływu krwi czy możliwość oderwania się skrzepu zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, w tym udaru mózgu i zawału serca. Z tego powodu LDL bywa nazywany "złym" cholesterolem.

Ostatnimi czasy coraz więcej uwagi poświęca się jednak wszystkim lipoproteinom aterogennym jako jednemu wskaźnikowi – wszystkim tym, które sprzyjają miażdżycy, a więc wszystkim oprócz cholesterolu HDL. W ten sposób obliczyć można parametr, jakim jest cholesterol nie-HDL, który coraz częściej wskazuje się jako dokładniejszy wskaźnik "złego cholesterolu".

Co to jest cholesterol HDL i dlaczego jest "dobry"?

Z kolei lipoproteiny HDL transportują cholesterol z tkanek i naczyń krwionośnych z powrotem do wątroby, gdzie może on zostać przetworzony i wydalony z organizmu. HDL chroni zatem naczynia przed odkładaniem się złogów cholesterolu, dlatego jest określany jako "dobry" cholesterol.

Jakie badania wykonać, by sprawdzić stężenie cholesterolu?

Aby ocenić ryzyko związane z podwyższonym stężeniem cholesterolu, wykonuje się badanie stężenia cholesterolu we krwi – lipidogram. 

W lipidogramie określa się stężenia: 

• cholesterolu całkowitego (TC), 
• cholesterolu LDL, 
• cholesterolu HDL,
• trójglicerydów (TG). 

Regularne badanie cholesterolu jest kluczowe dla wczesnego wykrycia dyslipidemii i prewencji chorób sercowo-naczyniowych. Osoby z czynnikami ryzyka takimi jak otyłość, cukrzyca typu 2, choroby nerek, nadciśnienie tętnicze, przewlekłe choroby zapalne czy palenie papierosów, powinny mieć koniecznie oznaczony lipidogram. 

Dodatkowo zaleca się wykonanie przesiewowego badania lipidogramu u mężczyzn po 40. roku życia i u kobiet po 50. roku życia.

Gdzie znajduje się cholesterol w żywności?

Cholesterol egzogenny występuje wyłącznie w produktach pochodzenia zwierzęcego. Głównymi źródłami cholesterolu w diecie są: mięso, podroby (zwłaszcza wątroba), tłuste produkty mleczne (np. masło, ser żółty), jaja oraz owoce morza. 

Nie oznacza to jednak, że wymienione produkty należy wyeliminować z diety. Są one jej wartościowym elementem, natomiast kluczowy jest nasz całościowy sposób żywienia. 

Warto zaznaczyć, że nie tylko ilość cholesterolu w spożywanych produktach ma znaczenie. Istotny jest także ich rodzaj – np. tłuszcze nasycone i kwasy tłuszczowe o konfiguracji trans w porównaniu do kwasów nienasyconych oraz tych o konfiguracji cis podnoszą poziom cholesterolu, zwłaszcza we frakcji LDL, obniżając przy tym HDL.

Co jeść przy wysokim cholesterolu?

Postępowanie żywieniowe w celu obniżenia poziomu cholesterolu we krwi opiera się na kilku kluczowych zasadach. 

Należy ograniczyć spożycie tłuszczów nasyconych i trans, które znajdują się głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego, fast-foodach oraz przetworzonej żywności. 

Tłuszcze nasycone muszą być oznaczone na etykiecie produktów spożywczych, ale ten obowiązek nie dotyczy tłuszczów trans. Należy ich szukać w składzie pod nazwą „częściowo utwardzony tłuszcz roślinny”. Jeżeli taki zapis się pojawia, warto odłożyć produkt na półkę i sięgnąć po zdrowszy odpowiednik. 

Zaleca się zwiększenie spożycia tłuszczów nienasyconych, obecnych w olejach roślinnych, orzechach, nasionach oraz tłustych rybach. 

Stan skupienia tłuszczu mówi dużo o tym, jakie kwasy tłuszczowe w nim przeważają. Nienasycone kwasy tłuszczowe w temperaturze pokojowej są płynne, natomiast nasycone – stałe. Planując dietę, warto kierować się tym podziałem, a nie dzielić tłuszcze na te roślinne oraz zwierzęce. 

Oleje palmowy i kokosowy, pomimo roślinnego pochodzenia, dostarczają głównie niepożądanych tłuszczów nasyconych (w przypadku oleju kokosowego jest to ok. 90% jego składu). 

A co z jajkami? Zawartość cholesterolu w żółtkach jaj jest wysoka, stąd pojawiło się wiele kontrowersji na temat tego, czy mogą być one spożywane przez osoby z podwyższonym ryzykiem hipercholesterolemii. Obecnie nie ma jasnych zaleceń, ile jajek może być maksymalnie spożytych w ciągu dnia lub tygodnia – warto jednak pamiętać, że znajdują się one także w innych produktach (np. naleśniki, wyroby cukiernicze, makarony) i uwzględniać je w spożyciu. 

W przypadku wątpliwości warto skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem, który na podstawie wywiadu i wyników badań laboratoryjnych pomoże w indywidualnym ustaleniu zalecanych produktów oraz porcji. 

W skład diety powinna wchodzić duża ilość błonnika pokarmowego, który pomaga w redukcji stężenia cholesterolu poprzez utrudnianie jego wchłaniania. 

Szczególnie dobrze sprawdza się frakcja błonnika rozpuszczalnego, znajdującego się w owocach, warzywach, owocach strączkowych i pełnoziarnistych produktach zbożowych. 

Warto także utrzymywać masę ciała mieszczącą się w zakresie normy, ponieważ nadwaga i otyłość wpływa na zwiększenie ryzyka sercowo-naczyniowego, zaś zmniejszanie liczby nadprogramowych kilogramów pozytywnie oddziałuje na stężenie cholesterolu we krwi.

Jakie związki powinny znaleźć się w diecie, by wspomóc obniżenie cholesterolu?

Warto wzbogacić dietę o sterole i stanole roślinne oraz beta-glukany.

Sterole i stanole roślinne to związki, które strukturalnie przypominają cholesterol i konkurują z nim o wchłanianie w jelitach, co prowadzi do obniżenia jego stężenia we krwi. Znajdują się one w produktach wzbogacanych takich jak margaryny roślinne, a także w mniejszych ilościach w orzechach, nasionach i roślinach strączkowych. Beta-glukany to rodzaj błonnika, który wiąże cholesterol w jelitach, co zmniejsza jego wchłanianie. Bogatym źródła beta-glukanów to owies, jęczmień oraz grzyby.

Jakie leki stosuje się w leczeniu hipercholesterolemii?

Jeśli sama dieta i zmiana stylu życia nie przynoszą wystarczających efektów w obniżeniu stężenia cholesterolu, lekarze mogą zalecić leczenie farmakologiczne. Najczęściej stosowane są statyny, które blokują enzym odpowiedzialny za syntezę cholesterolu w wątrobie, skutecznie obniżając stężenie LDL. Inne leki, takie jak ezetymib, zmniejszają wchłanianie cholesterolu z jelit. Terapia farmakologiczna zawsze powinna być ściśle kontrolowana przez lekarza, a jej efekty monitorowane regularnymi badaniami.

Świadomość roli cholesterolu w organizmie oraz zagrożeń związanych z jego nadmiernym stężeniem jest kluczowa dla odpowiedniego dbania o zdrowie, zwłaszcza w zakresie chorób sercowo-naczyniowych. Regularne badania, takie jak lipidogram, w połączeniu z odpowiednią dietą i, w razie potrzeby, leczeniem farmakologicznym, mogą znacząco zmniejszyć ryzyko poważnych chorób.

Referencje

1. Lichtenstein, A. H., Appel, L. J., Vadiveloo, M., Hu, F. B., Kris-Etherton, P. M., Rebholz, C. M., Sacks, F. M., Thorndike, A. N., Van Horn, L., & Wylie-Rosett, J. (2021). 2021 Dietary Guidance to Improve Cardiovascular Health: A Scientific Statement From the American Heart Association. Circulation, 144(23), e472–e487. https://doi.org/10.1161/CIR.0000000000001031
2. Schoeneck, M., & Iggman, D. (2021). The effects of foods on LDL cholesterol levels: A systematic review of the accumulated evidence from systematic reviews and meta-analyses of randomized controlled trials. Nutrition, metabolism, and cardiovascular diseases : NMCD, 31(5), 1325–1338. https://doi.org/10.1016/j.numecd.2020.12.032
3. Trautwein, E. A., & McKay, S. (2020). The Role of Specific Components of a Plant-Based Diet in Management of Dyslipidemia and the Impact on Cardiovascular Risk. Nutrients, 12(9), 2671. https://doi.org/10.3390/nu12092671
4. Schade, D. S., Shey, L., & Eaton, R. P. (2020). Cholesterol Review: A Metabolically Important Molecule. Endocrine practice : official journal of the American College of Endocrinology and the American Association of Clinical Endocrinologists, 26(12), 1514–1523. https://doi.org/10.4158/EP-2020-0347
5. Cybulska B, Kłosiewicz-Latoszek L, Jarosz M. Żywienie w dyslipidemiach w Grzymisławski M (red.) Dietetyka kliniczna, PZWL, Warszawa 2019, ISBN: 978-83-200-5670-9