Otępienie inne niż choroba Alzheimera

Co to jest otępienie?

Otępienie nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem objawów wywołanych chorobą mózgu. Charakteryzuje się występowaniem zaburzeń pamięci, myślenia, orientacji, rozumienia, liczenia, zdolności uczenia się. Zwykle dodatkowo występuje obniżenie kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, zachowaniem i motywacją. Choroby mózgu, które objawiają się otępieniem, mogą mieć różną przyczynę. Ryzyko rozwoju otępienia rośnie wraz z wiekiem.

Przyczyny otępienia

Do głównych przyczyn otępnienia zaliczamy:

• choroby zwyrodnieniowe mózgu – np. choroba Alzheimera, otępienie czołowo-skroniowe, otępienie z ciałami Lewy’ego, otępienie w chorobie Parkinsona;
• choroby naczyń mózgowych – otępienie może wystąpić np. u chorego po udarze niedokrwiennym lub krwotocznym mózgu, może też się rozwinąć u osoby, która przebyła nagłe zatrzymanie krążenia, w wyniku którego mózg w całości został niedotleniony;
• choroby zakaźne – np. kiła układu nerwowego, zakażenie wirusem HIV, gruźlica układu nerwowego, neuroborelioza;
• uraz głowy;
• toksyczne uszkodzenie mózgu – np. w wyniku stosowania narkotyków, dopalaczy, przewlekłego nadużywania alkoholu;
• niedobór witamin: B1, B12, kwasu foliowego;
• choroby ogólnoustrojowe mogące prowadzić do uszkodzenia mózgu – np. niewydolność wątroby, niewydolność nerek, choroby tarczycy;
• wodogłowie;
• choroba Creutzfelda-Jacoba (CJD).

Objawy kliniczne otępienia

Objawy zespołu otępiennego mogą rozwijać się w różnym tempie, w zależności od tego, jaka jest ich przyczyna. W chorobach zwyrodnieniowych mózgu, takich jak np. choroba Alzheimera, objawy zwykle rozwijają się powoli i skrycie. Pierwsze objawy mogą być niepozorne i bagatelizowane przez rodzinę, dopiero w chwili, gdy dolegliwości zaczynają utrudniać codzienne funkcjonowanie, bliscy uświadamiają sobie, że pierwsze symptomy choroby obserwowali już w przeszłości. W innych chorobach objawy zespołu otępiennego mogą pojawić się gwałtownie i szybko narastać.

Do objawów zespołu otępiennego należą:

1. Upośledzenie zdolności do nabywania i zapamiętywania nowych informacji. Na przykład osoba chora wciąż zadaje te same pytania, opowiada wielokrotnie te same historie, gubi rzeczy osobiste, zapomina o ważnych wydarzeniach bądź uroczystościach, o których wcześniej zawsze pamiętała, zapomina przyjść na umówione spotkanie.
2. Upośledzone jest wyciąganie wniosków lub wykonywanie złożonych zadań, pojawia się słaby osąd sytuacji. Pacjent nie rozumie zagrożeń, nie potrafi przewidzieć, że jakieś działanie może być dla niego niebezpieczne. Chory staje się niezdolny do zarządzania finansami, nie potrafi zrobić przelewu bankowego, wypłacić pieniędzy z bankomatu, zapłacić za zakupy – chociaż w przeszłości czynności te wykonywał sprawnie i wielokrotnie. Chory traci zdolność do podejmowania decyzji, nawet w prostej sprawie, prosi bliskich o pomoc, chociaż w przeszłości nigdy mu się to nie zdarzało.
3. Upośledzona jest sprawność wzrokowo-przestrzenna – oznacza to, że chory traci zdolność do rozpoznawania twarzy, pospolitych przedmiotów. Nie potrafi odnaleźć dobrze znanego mu przedmiotu, np. kluczy, mimo że znajdują się w jego zasięgu widzenia i nie ma zaburzeń ostrości wzroku. Traci umiejętność posługiwania się prostymi przedmiotami, np. nie potrafi użyć szczoteczki do zębów lub przyporządkować części ubrań do części ciała i zakłada skarpetkę na rękę.
4. Upośledzeniu ulegają czynności językowe: chory traci zdolność czytania, mówienia, pisania. Pojawiają się błędy w mowie, pacjent zacina się podczas mówienia, często długo się zastanawia, zanim odpowie na pytanie. Chory nie potrafi sobie przypomnieć podstawowych słów, ma trudności w nazywaniu przedmiotów, nie rozumie poleceń.
5. Pojawiają się zmiany osobowości, zachowania, sposobu bycia. Pacjent ma bardzo zmienny nastrój, mogą pojawić się pobudzenie, apatia, brak inicjatywy, utrata chęci do działania. Chory wycofuje się z kontaktów społecznych, traci zainteresowanie czynnościami, które wcześniej były dla niego interesujące – np. przestaje wychodzić na spacery albo spotykać się z sąsiadami. Pacjent się zmienia, traci empatię, może przejawiać zachowania agresywne, obsesyjne.

Rozpoznanie zespołu otępiennego

Diagnostyka zespołu otępiennego jest złożona, często wymaga zaangażowania kilku specjalistów: neurologa, neuropsychologa i psychiatry.

Pierwszy etap diagnostyki to zebranie bardzo dokładnego wywiadu chorobowego od pacjenta oraz od osób z jego otoczenia. Ważne jest, kiedy zauważono pierwsze symptomy choroby, jakie one były, jak szybko narastały. Następnie przeprowadza się badanie neurologiczne, w którym lekarz może stwierdzić różne objawy uszkodzenia układu nerwowego, których obecności zarówno pacjent, jak i jego rodzina mogą nie być świadomi. Kolejny etap to zlecenie badań dodatkowych. Najważniejszym badaniem dodatkowym w diagnostyce zespołu otępiennego jest badanie neuropsychologiczne, które przeprowadza wykwalifikowany neuropsycholog. Badanie to polega na udzieleniu przez chorego odpowiedzi na wiele pytań oraz rozwiązywaniu różnych testów. To kluczowe badanie, które już na wczesnym etapie choroby może ujawnić nieprawidłowości. Zleca się również badania obrazowe głowy takie jak tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny, wykonuje się także liczne badania laboratoryjne.

Leczenie otępienia

Leczenie dobiera się w zależności od przyczyny zespołu otępiennego i aktualnie występujących objawów. U każdego pacjenta przebieg choroby jest inny, a leczenie dostosowuje się do stanu chorego. Farmakoterapia stanowi jeden z elementów leczenia. Drugim bardzo ważnym elementem leczenia jest oddziaływanie niefarmakologiczne. Osoba z zespołem otępiennym ma trudności z rozumieniem otaczającej ją rzeczywistości, traci poczucie bezpieczeństwa. W tej sytuacji bardzo ważną rolę odgrywają właściwa opieka i dobre relacje między chorym a opiekunem. Należy pamiętać, że życzliwy, zapewniający poczucie bezpieczeństwa stosunek do chorego wpływa pozytywnie na jego stan, zmniejszając zachowania agresywne i objawy depresyjne. Niewłaściwy sposób sprawowania opieki, np. nadopiekuńczość lub lekceważenie problemów, może być przyczyną funkcjonowania chorego poniżej jego możliwości.

Piśmiennictwo

1. Leszek J (red.). Choroby otępienne: Teoria i praktyka. Continuo, Wrocław 2013.
2. Leszek J (red.). Choroba Alzheimera: wybrane zagadnienia biologiczne i kliniczne. Continuo, Wrocław 2016.
3. Barcikowska M, Parnowski T. Choroba Alzheimera 1906-2021. PZWL, Warszawa 2022.
4. Sławek J i wsp. (red.). Choroba Parkinsona i inne zaburzenia ruchowe. Via Medica, Gdańsk 2011.
5. Stępień A (red.). Neurologia. Medical Tribune, Warszawa 2015.
6. Louis ED, Mayer SA, Rowland LP (red.). Merritt Neurologia. Edra Urban & Partner, Wrocław 2017.
7. Bradley W i wsp. Neurologia w praktyce klinicznej. Czelej, Lublin 2007.
8. Prusiński A. Neurologia praktyczna. PZWL, Warszawa 2011.
9. Mumenthaler M, Mattle H (red.). Neurologia.  Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2001.