Choroba Addisona - czym jest, jakie są objawy i jak ją leczyć?

Przyczyny niedoczynności kory nadnerczy

Dlaczego w ogóle dochodzi do tego, że kora nadnerczy przestaje syntetyzować niezbędne organizmowi związki lub robi to w niedostatecznej ilości? Niedoczynność kory nadnerczy jest zwykle związana z jej uszkodzeniem [2]. Wśród przyczyn pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy (choroby Addisona) wymienia się:

• przyczyny autoimmunologiczne, czyli związane z nieprawidłowym działaniem układu odpornościowego, który niejako sam “atakuje” własne tkanki (wówczas choroba Addisona może współwystępować z innymi schorzeniami z tej grupy, takimi jak autoimmunologiczna niedoczynność tarczycy w przebiegu choroby Hashimoto czy bielactwo) – jedna z częstszych przyczyn,
• zajęcie nadnerczy przez proces nowotworowy (m.in. chłoniaki, przerzuty raka nerki czy raka płuca),
• choroby metaboliczne (tj. amyloidoza czy adrenoleukodystrofia) – w przebiegu tych chorób może dochodzić do odkładania się różnych substancji w narządach wewnętrznych, w tym np. w nadnerczach, co prowadzi do ich uszkodzenia,
• choroby zakaźne prowadzące do zajęcia kory nadnerczy i zniszczenia ich struktur (gruźlica, zakażenia grzybicze, infekcje wirusowe, w tym te towarzyszące AIDS) – objawy choroby Addisona pojawiają się, gdy dojdzie do zniszczenia więcej niż 90% miąższu kory nadnerczy,
• leki powodujące zahamowanie naturalnej produkcji hormonów przez korę nadnerczy (m.in. mitotan, etomidat, ketokonazol) – objawy powinny ustąpić po zaprzestaniu przyjmowania farmaceutyku,
• rzadkie zaburzenia wrodzone, takie jak wrodzony przerost nadnerczy czy ich niedorozwój [1, 2]. 

Choroba Addisona – skąd biorą się objawy?

Hormony kory nadnerczy, czyli przede wszystkim glikokortykosteroidy (najważniejszym z nich jest kortyzol) i mineralokortykosteroidy, są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ich brak lub niedostateczna produkcja w ustroju będą zatem skutkowały różnymi objawami klinicznymi [2]. 

Wytwarzany przez korę nadnercza kortyzol reguluje procesy metaboliczne i umożliwia przystosowanie się do sytuacji stresowych [3]. Kortyzol jest pierwszym hormonem wytwarzanym w reakcji na nagły stres [4]. Sytuacja stresowa pobudza nadnercza do produkcji kortyzolu, co powoduje wzrost apetytu, koncentracji i wzmocnienie procesów odpornościowych [4]. Dzięki temu organizm przygotowuje się na “walkę” z “zagrożeniem”. Niestety, długotrwały wpływ nadmiaru kortyzolu (np. w przypadku przewlekłego stresu) jest już niekorzystny – może doprowadzić do rozwoju otyłości, insulinoooporności, osłabienia odporności czy zaburzeń psychicznych (np. lękowych) [4]. 

Oprócz istotnej roli w sytuacjach stresowych, kortyzol reguluje przemiany białek, tłuszczów i węglowodanów w organizmie, a także pośrednio wpływa na gospodarkę wodno-elektrolitową [3]. Z kolei inne hormony produkowane przez korę nadnerczy, mineralokortykosteroidy, odpowiadają za utrzymywanie prawidłowych stężeń elektrolitów (głównie sodu i potasu) i objętości płynów zewnątrzkomórkowych, a także są jednymi z czynników regulujących ciśnienie tętnicze krwi [5].

Objawy choroby Addisona

Jakie symptomy są charakterystyczne dla pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy, czyli choroby Addisona? 

• osłabienie, złe samopoczucie, zmęczenie, upadki, omdlenia i zasłabnięcia, nietolerancja wysiłku fizycznego,
• utrata apetytu,
• nudności, wymioty, bóle brzucha, 
• luźne stolce, biegunki,
• zawroty głowy,
• niskie wartości ciśnienia tętniczego krwi,
• ból mięśni i stawów,
• apetyt na słone pokarmy,
• ciemnienie skóry (zwłaszcza w miejscach narażonych na wpływ światła słonecznego lub ucisk, takich jak łokcie, linie zgięciowe na dłoniach i grzbietach rąk, otoczki brodawek sutkowych, blizny),
• spadek masy ciała, chudnięcie,
• anemia [1, 2]. 

Objawy u niektórych pacjentów mogą występować tylko przejściowo, w związku ze stresem czy po znacznym wysiłku fizycznym (kiedy zwiększa się zapotrzebowanie na hormony kory nadnerczy) [2]. U większości chorych symptomy choroby nasilają sytuacje stresowe dla organizmu, takie jak poważne infekcje czy masywne urazy [2].

Warto też pamiętać, że jeśli oprócz choroby Addisona występują inne zaburzenia o charakterze autoimmunologicznym, to może to wpływać na rodzaj i charakter objawów (np. u osób dotkniętych bielactwem zamiast ciemnego zabarwienia skóry obserwować można jej odbarwienie) [2]. Dlatego tak ważne jest, by w przypadku zauważenia u siebie niepokojących symptomów, jak najszybciej zgłosić się do lekarza. 

Diagnostyka choroby Addisona

Do rozpoznania choroby Addisona niezbędne jest wykonanie specjalistycznych badań hormonalnych zleconych przez lekarza. Oprócz oceny gospodarki hormonalnej, przydatna może być też podstawowa diagnostyka, obejmująca badanie krwi czy pomiary ciśnienia tętniczego. 

W celu rozpoznania choroby Addisona stosuje się następujące metody diagnostyki hormonalnej:

• test stymulacyjny z użyciem syntetycznej kortykotropiny (ACTH), czyli hormonu naturalnie wydzielanego przez przysadkę pobudzającego nadnercza do syntezy hormonów
• oznaczanie poziomu kortyzolu i ACTH we krwi (ważne, by badanie wykonać w godzinach porannych) – dla choroby Addisona typowe są niskie stężenie kortyzolu i wysokie stężenie ACTH,
• pomiary stężenia innych hormonów produkowanych przez korę nadnerczy (m.in. aldosteronu) [2]. 

W badaniach krwi można stwierdzić zaburzenia elektrolitowe – hiponatremię (czyli obniżony poziom sodu) i hiperkaliemię (zbyt wysoki poziom potasu), a także hipoglikemię (obniżone stężenie cukru – glukozy), niekiedy u pacjentów pojawia się niedokrwistość [1]. Dla osób z chorobą Addisona charakterystyczne są niskie wartości ciśnienia tętniczego krwi [1]. 

Niektóre metody diagnostyczne mogą pomóc ustalić przyczynę niedoczynności kory nadnerczy. Zmiany nowotworowe czy zwapnienia będące efektem przebytej gruźlicy można zauważyć w badaniach obrazowych takich jak tomografia komputerowa, zdjęcia USG czy USG jamy brzusznej [2]. W przypadku podejrzenia choroby Addisona o charakterze autoimmunologicznym przydatne mogą okazać się badania poziomu autoprzeciwciał, czyli przeciwciał atakujących komórki organizmu [2]. 

Choroba Addisona - leczenie

Leczenie choroby Addisona polega na doustnym uzupełnianiu niedoboru hormonów – glikokortykosteroidów i mineralokortykosteroidów [1, 2]. Zwykle stosuje się preparaty hydrokortyzonu (glikokortykosteroid) i fludrokortyzonu (mineralokortykosteroid) [1]. Choroby tej nie da się wyleczyć, dlatego terapia substytucyjna musi być prowadzona do końca życia [1,2]. Niekiedy zachodzi również konieczność uzupełniania androgenów, które również wytwarzane są przez korę nadnerczy [2]. 

Przyjmowanie hormonów musi być zgodne z rytmem dobowym (największe dawki hydrokortyzonu powinno się przyjmować rano), ważne jest też, by informować swojego lekarza o stanach mających wpływ na zmianę zapotrzebowania na hormony kory nadnerczy (infekcje, urazy, przebyte zabiegi, np. usunięcie zęba) [2]. Istotne jest też monitorowanie ciśnienia tętniczego krwi [2]. 

Według niektórych doniesień naukowych, pacjenci z chorobą Addisona (zwłaszcza kobiety) mogą mieć zwiększone ryzyko choroby niedokrwiennej serca [6]. Zawsze należy więc zwracać uwagę na zdrowy styl życia i pozostawać pod kontrolą lekarza. 

Referencje:

1.    Burton C, Cottrell E, Edwards J. Addison's disease: identification and management in primary care. Br J Gen Pract. 2015 Sep;65(638):488-90. doi: 10.3399/bjgp15X686713. PMID: 26324491; PMCID: PMC4540394.

2.    https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.11.1.1.#75479 (data ostatniego dostępu: 16.09.2022)

3.    https://www.mp.pl/podrecznik/pediatria/chapter/B42.1.4.1.3.1. (data ostatniego dostępu: 16.09.2022)

4.    P. Kłósek, Rola stresu psychologicznego w neuroendokrynnej regulacji pobierania pokarmu i powstawaniu otyłości, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2016, tom 7, nr 3, 111–118

5.    https://www.mp.pl/podrecznik/pediatria/chapter/B42.1.4.1.3.2. (data ostatniego dostępu: 16.09.2022)

6.    Skov J, Sundström A, Ludvigsson JF, Kämpe O, Bensing S. Sex-Specific Risk of Cardiovascular Disease in Autoimmune Addison Disease-A Population-Based Cohort Study. J Clin Endocrinol Metab. 2019 Jun 1;104(6):2031-2040. doi: 10.1210/jc.2018-02298. PMID: 30608542; PMCID: PMC6469226.