Co to jest hiperlipidemia? Czym grozi i jak ją leczyć?

Hiperlipidemia, zwana również dyslipidemią, to stan, w którym stężenia różnych rodzajów lipidów (cholesterolu całkowitego i jego frakcji: cholesterolu LDL, cholesterolu nie-HDL i trójglicerydów) we krwi są zwiększone. Bezpieczne stężenia cholesterolu całkowitego i jego frakcji zależą od indywidualnego dla każdego pacjenta ryzyka sercowo-naczyniowego. Ryzyko to oblicza się osobno dla każdego chorego, korzystając ze standaryzowanych skal.

Aby rozpoznać hiperlipidemię, należy oznaczyć stężenia lipidów we krwi – badanie to nazywane jest lipidogramem i nie musi być wykonywane na czczo.

Istnieją różne rodzaje hiperlipidemii w zależności od rodzaju lipidów, których poziom jest zwiększony:

• hipercholesterolemia,
• dyslipidemia aterogenna (hiperlipidemia mieszana),
• hipertriglicerydemia,
• podwyższone stężenie lipoproteiny (a) [Lp (a)].

Hiperlipidemia jest jedną z głównych przyczyn chorób układu krążenia. W Polsce dotyczy około 18 mln dorosłych osób. Częściej występuje u mężczyzn, a częstość jej występowania rośnie wraz z wiekiem.

Hipercholesterolemia

W hipercholesterolemii charakterystyczne jest zwiększone stężenie cholesterolu LDL. Za nieprawidłowe stężenie cholesterolu LDL uznaje się wartości ≥ 3,0 mmol/l (115 mg/dl). U osób z podwyższonym ryzykiem sercowo-naczyniowym (np. pacjenci z cukrzycą, po zawale serca, z nadciśnieniem, otyłością, niewydolnością nerek) zalecane są zdecydowanie niższe wartości cholesterolu LDL. Najczęstszą przyczyną hipercholesterolemii jest niezdrowa, bogata w cukry proste dieta, prowadząca także do otyłości. Do innych przyczyn zaliczamy cukrzycę, nadmierne spożywanie alkoholu, niedoczynność tarczycy, niewydolność nerek, zapalenie dróg żółciowych, działanie niektórych leków.

Jednym z rodzajów hipercholesterolemii jest jej postać rodzinna (ang. familial hypercholesterolemia, FH), w przypadku której za nieprawidłowy metabolizm cholesterolu LDL odpowiada mechanizm genetyczny. W tej postaci hipercholesterolemii już u dzieci występuje nieprawidłowo wysokie stężenie cholesterolu LDL, co prowadzi do wczesnego występowania miażdżycy oraz zawału serca.

Dyslipidemia aterogenna

Ten typ zaburzeń lipidowych charakteryzuje się wysokim poziomem trójglicerydów i niskim poziomem cholesterolu HDL. Dyslipidemia aterogenna występuje głównie u osób z insulinoopornością, cukrzycą, zespołem metabolicznym.

Hipertriglicerydemia

Hipertriglicerydemia jest rozpoznawana, gdy stężenie trójglicerydów w osoczu na czczo wynosi powyżej 1,7 mmol/l (150 mg/dl). Postać ciężką hipertriglicerydemii rozpoznaje się w przypadku stężenia trójglicerydów > 10 mmol/l (885 mg/dl). Tak wysokie stężenie trójglicerydów we krwi niesie za sobą bardzo duże ryzyko wystąpienia nagłych napadowych bólów brzucha lub ostrego zapalenia trzustki. Przyczynami znacznego podwyższenia stężenia trójglicerydów są czynniki związane z niewłaściwą dietą czy nadmierne spożywanie alkoholu. Niektóre leki, jak doustne preparaty estrogenów, glikokortykosteroidów, leków immunosupresyjnych, przyczyniają się do zwiększania poziomu trójglicerydów. W grupie chorych z cukrzycą, przewlekłą niewydolnością nerek czy otyłością stężenia trójglicerydów są również podwyższone.

Podwyższone stężenie lipoproteiny (a) [Lp (a)]

Stężenie Lp (a) > 75 nmol/l (30 mg/dl)  wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wczesnego wystąpienia zawału serca, udaru mózgu, wady zastawki aortalnej. Ta postać zaburzeń lipidowych nie daje żadnych specyficznych objawów i jest wykrywana tylko podczas oznaczenia Lp (a) we krwi.

Jakie objawy daje hiperlipidemia?

Hiperlipidemia nie daje żadnych specyficznych objawów; wyjątek stanowią hiperlipidemia rodzinna i hipetriglicerydemia. Hiperlipidemię i jej rodzaje stwierdza się na podstawie oznaczenia lipidogramu. U pacjentów z ostrym zapaleniem trzustki, jak wspomniano powyżej, najczęściej istotnie podwyższone jest stężenie trójglicerydów. W rodzinnej hipercholesterolemii obserwuje się występowanie objawów skórnych.

Hiperlipidemia – objawy skórne

Do objawów skórnych, jakie można zaobserwować, zaliczamy żółtaki – inaczej kępki żółte (xanthelasma). Są to żółte grudki występujące najczęściej na powiekach od strony nosa; mogą występować także w przebiegu ścięgna Achillesa oraz na powierzchni dłoni, głównie palców. Powstawanie kępek żółtych wiąże się z pochłanianiem przez komórki układu odpornościowego, tj. makrofagów, nadmiernej ilości tłuszczów. Żółtaki nie mają charakteru złośliwego i kierując się względami estetycznymi, można je usunąć. Należy się jednak liczyć z nawrotem, w przypadku gdy stężenie cholesterolu we krwi będzie pozostawało na wysokim poziomie. Do innych objawów wysokiego poziomu cholesterolu we krwi należy pojawienie się rąbka rogówki, czyli jasnej obwódki dokoła tęczówki. Jeżeli pojawia się on u osób poniżej 45. r.ż., to jest to objaw bardzo charakterystyczny dla występowania hipercholesterolemii rodzinnej.

Leczenie hiperlipidemii

W leczeniu hiperlipidemii kluczowe znaczenie mają metody niefarmakologiczne, do których zaliczamy dietę, aktywność fizyczną, redukcję masy ciała. Bardzo dobry wpływ na zmniejszenie stężenia trójglicerydów i zwiększenie cholesterolu HDL mają: redukcja spożycia przede wszystkim cukrów prostych i zastępowanie ich produktami bogatymi w błonnik, zwiększenie spożycia nienasyconych kwasów tłuszczowych przy zdecydowanym zmniejszeniu spożycia kwasów tłuszczowych nasyconych, unikanie spożycia alkoholu; całkowita abstynencja jest obowiązkowa przy stężeniu trójglicerydów ≥ 885 mg/dl.

Podstawowymi lekami w terapii hiperlipidemii są statyny (rosuwastatyna, atorwasatyna, simwastatyna, piwastatyna). W terapii uzupełniającej terapię statynami stosuje się także wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3, fibraty, ezetymib, inhibitory PCSK9, żywice jonowymienne.

Jedną z metod leczenia ciężkich postaci hiperlipidemii, kiedy farmakoterapia wraz z dietą nie wystarczają, aby obniżyć cholesterol do zalecanych wartości, jest afereza LDL, czyli tzw. pozaustrojowe usuwanie LDL. Aferezę LDL stosuje się najczęściej u pacjentów ze stężeniem cholesterolu LDL > 300 mg/dl i dziedziczną postacią hiperlipidemii. Zabiegi aferezy zazwyczaj są powtarzane średnio co 2 tygodnie. Pacjenci poddawani aferezom LDL koniecznie muszą przyjmować dodatkowo leki obniżające cholesterol (statyny, leki z grupy inhibitorów PCSK9). Afereza LDL nie zastępuje farmakoterapii. Zabieg trwa około 2–3 godzin i jest bezpieczny dla pacjenta, w tym także dla kobiet ciężarnych. W trakcie zabiegu przefiltrowaniu ulega do 3 litrów krwi, co skutkuje obniżeniem stężenia cholesterolu LDL o około 60%.

Hiperlipidemia – zalecana dieta

Osoby chorujące na hiperlipidemię powinny:

• unikać tłustych mięs oraz wysoko przetworzonych wyrobów, takich jak pasztet, pasztetowa, salami, kiełbasy wiejskie, parówki, baleron i boczek;
• wybierać produkty nabiałowe z małą zawartością tłuszczu lub odtłuszczone;
• włączyć do diety warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, chude mięso, ryby;
• spożywać jednonienasycone kwasy tłuszczowe (MUFA) oraz wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-6 (n-6, PUFA) przy jednoczesnym zmniejszeniu ilości przyjmowanych cukrów (węglowodanów); kwasy MUFA, które można znaleźć w olejach takich jak oliwa  z oliwek, olej rzepakowy, słonecznikowy, kukurydziany, sojowy, korzystnie wpływają na podniesienie cholesterolu HDL (tzw. dobrego, ochronnego cholesterolu).

Ważnym elementem w obniżaniu cholesterolu jest błonnik pokarmowy, a w zasadzie jego frakcja rozpuszczalna (pektyny, gumy, śluzy roślinne, β-glukan). Błonnik pokarmowy wiąże kwasy żółciowe produkowane w wątrobie, co zwiększa wydalanie tłuszczów ze stolcem. Produkty bogate we frakcję rozpuszczalną błonnika to głównie pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych, surowe warzywa i owoce (najważniejsze z nich to jabłka, owoce cytrusowe).

Kolejnym czynnikiem zmniejszającym stężenie cholesterolu LDL są sterole i stanole roślinne, obecne w pestkach słonecznika, ziarnach sezamu. Czasem wzbudza kontrowersje spożywanie jaj, które bogate są w tłuszcze. Aktualnie uznaje się, że dozwolone jest spożywanie 2–3 sztuk jaj w tygodniu. Pacjenci z hiperlipidemią zdecydowanie powinni unikać żywności wysoko przetworzonej, dosładzanej, produktów cukierniczych, smażonych, fast food czy sosów i zup gotowych do szybkiego przygotowania.

Piśmiennictwo

1. Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2023. Medycyna Praktyczna, Kraków 2023.
2. Cybulska B, Cichocka A, Wnęk D. Hipercholesterolemia: Dieta na obniżenie cholesterolu – jadłospis, przepisy. Medycyna praktyczna. Online: https://www.mp.pl/pacjent/dieta/diety/diety_w_chorobach/88067,hipercholesterolemia-dieta-na-obnizenie-cholesterolu-jadlospis-przepisy. Dostęp z dnia 04.06.2024 
3. Shrestha A, Bam PK, Aakash Pandit A i wsp. Eruptive xanthoma as a warning sign of uncontrolled hypertriglyceridemia presenting with acute pancreatitis and uncontrolled type II diabetes mellitus: a case report. Clin Case Rep 2024; 12(6): e8926.