Zaburzenia widzenia barwnego

Zaburzenia widzenia barwnego - epidemiologia

Wrodzone zaburzenia widzenia barw występują u ok. 8% mężczyzn (1 na 12 mężczyzn) i u 0,5% kobiet (1 na 200 kobiet) i są w większości dziedziczone wraz z chromosomem X.

Liczba pacjentów z zaburzeniami rozpoznawania barw rośnie na obszarach zamieszkiwanych w większości przez rasę kaukaską (np. w Skandynawii wynosi ok. 10–15%), a maleje w Afryce. W niektórych krajach, jak Indie czy Brazylia, ze względu na uwarunkowane historycznie genetyczne zróżnicowanie społeczności, zaburzenia widzenia barwnego występują stosunkowo często.

Fizjologia widzenia barw

Wyróżniamy trzy rodzaje barw widmowych (z widma świetlnego) uznawanych za podstawowe: czerwoną, zieloną i niebieską. Za widzenie tych barw odpowiadają trzy rodzaje czopków – fotoreceptorów wchodzących w skład siatkówki. Odpowiednia stymulacja określonych czopków daje nam możliwość widzenia danego koloru, będącego kombinacją trzech ww. barw.

Rodzaje zaburzenia widzenia barw

Wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje zaburzeń widzenia barwnego, w zależności od liczby uszkodzonych czopków, nieprawidłowego funkcjonowania czopków lub ich braku: nieprawidłowy trichromatyzm, dichromatyzm i monochromatyzm.

Trichromatyzm – to prawidłowe funkcjonowanie trzech rodzajów czopków, umożliwiające prawidłowe widzenie barw. Większość z nas rozróżnia barwy prawidłowo i może określić się jako trichromatycy.

W niektórych przypadkach, nazywanych nieprawidłowym trichromatyzmem, następuje słabsze lub nieprawidłowe pobudzenie każdego lub niektórych z trzech rodzajów czopków, co daje obniżenie nasycenia barw.

Dichromatyzm – zaburzenie widzenia w osi dwóch barw widmowych na skutek braku lub zmniejszonej odpowiedzi niektórych czopków (zwykle brak jednego rodzaju czopków), co daje zaburzenia widzenia określonej barwy widmowej, której dana osoba nie dostrzega.

Istnieje kilka typów dichromatyzmu – ich nazwy i sposób, w jaki postrzega barwy osoba z danym zaburzeniem, przedstawiono poniżej.

• Protanopia:
  • czerń widziana jako odcień czerwonego;
  • ciemny brąz widziany jako kolor ciemnozielony, ciemnoczerwony, ciemnopomarańczowy, ciemnoniebieski, purpurowy lub czarny;
  • odcienie niebieskiego widziane jako odcienie czerwonego, purpurowego lub ciemnoróżowego;
  • odcienie zielonego widziane jako odcienie pomarańczowego.
• Deuteranopia:
  • odcienie czerwonego widziane jako odcienie zielonego;
  • niebieskozielony widziany jako szary lub różowy;
  • jasnozielony widziany jako żółty;
  • bladoróżowy widziany jako jasnoszary lub biały;
  • czerwony widziany jako brązowy;
  • jasnoniebieski widziany jako fioletowy.
• Tritanopia:
  • jasnoniebieski widziany jako szary;
  • ciemnopurpurowy widziany jako czarny;
  • odcienie zielonego widziane jako niebieski.

Monochromatyzm – całkowite zaburzenie widzenia barw. Występuje niezwykle rzadko i zazwyczaj jest związane z poważnymi schorzeniami narządu wzroku, zaburzeniami rozwojowymi lub znaczącą dysfunkcją czopków. Pacjenci z monochromatyzmem widzą wyłącznie odcienie bieli i czerni, najczęściej jako różne odcienie szarości. W większości przypadków wada ta jest związana ze znacznym zaburzeniem ostrości wzroku.

W definicji zaburzenia widzenia barw najczęściej spotykamy się z pojęciem daltonizmu – nieprawidłowym postrzeganiem barw w osi ze spektrum czerwono-zielonego (oprócz barwy czerwonej i zielonej dotyczy ono także koloru pomarańczowego i żółtego)

Termin „daltonizm” pochodzi od nazwiska Johna Daltona, angielskiego chemika i fizyka. Dalton jako pierwszy opisał zaburzenie widzenia barw w osi czerwono-zielonej, które zaobserwował u siebie i swojego brata. Jego praca, opublikowana w czasopiśmie naukowym w 1798 roku, jest pierwszym naukowym doniesieniem dotyczącym zaburzenia barw.

Nabyte zaburzenia widzenia kolorów

Przyczyn nabytych zaburzeń widzenia kolorów może być wiele. Zwykle rozwijają się one w przebiegu chorób przewlekłych, urazów lub przyjmowanych leków.

Najczęstsze przyczyny nabytych zaburzeń widzenia barw:

• choroby przewlekłe ogólne – cukrzyca, choroba Alzheimera, białaczka, choroby wątroby, stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona, anemia sierpowata, alkoholizm;
• schorzenia okulistyczne – jaskra, zwyrodnienie barwnikowe siatkówki, degeneracje lub dystrofie plamkowe, niedokrwienie siatkówki, zapalenie nerwu wzrokowego, urazy siatkówki, zaćma;
• leki – barbiturany, antybiotyki, leki przeciwgruźlicze, leki obniżające ciśnienie krwi, leki neurologiczne;
• urazy lub uszkodzenia mózgu – uraz, niedokrwienie mózgu;
• wiek powyżej 70 lat – degeneracja plamki związana z wiekiem (AMD), zaćma, zaburzenia funkcji poznawczych.

Diagnostyka zaburzeń widzenia barwnego

Istnieje szereg testów widzenia barwnego, zarówno do badań przesiewowych, diagnostyki złożonych zaburzeń widzenia barw, jak i przeznaczonych dla osób wykonujących poszczególne zawody (kierowców, w tym zawodowych, marynarzy, pilotów, operatorów precyzyjnych urządzeń mechanicznych).

1. Test Ishihary, in. tablice pseudoizochromatyczne (ryc. 1) – najbardziej rozpowszechniony test widzenia barwnego, oparty na kropkowym przedstawieniu cyfr powstałych jako kombinacje określonych kolorów. U analfabetów stosuje się modyfikację będącą wyłącznie kompozycją barw, bez nazywania cyfr.

               Przykładowe cyfry w teście Ishihary:

Rycina 1.

2. Tablice Hardy’ego-Randa-Rittlera
3. Test City University
4. Anomaloskop Nagela
5. Test 100 Hue Farnswortha-Munsella, test Farnswortha D-15
6. Lantern test
7. Lampa Wilczka
8. Latarnia Eldridge-Greena

Leczenie zaburzeń widzenia barwnego

Należy podkreślić, że nie istnieje możliwość skutecznego i pełnego leczenia problemów z widzeniem barw. Warto też wiedzieć, że niektóre zawody nie będą dostępne dla osób ze złożonymi wadami postrzegania barw – w szczególności zawód pilota, zawodowego kierowcy, grafika, projektanta. Wiedza na temat danego defektu rozpoznawania barw jest pomocna przy planowaniu drogi zawodowej u młodych ludzi.

Leczenie zaburzeń widzenia obejmuje jedynie metody wspomagające. Jedną z nich jest noszenie barwionych soczewek kontaktowych lub specjalnie wybarwianych okularów, dostosowanych do danego zaburzenia (najczęściej w łagodnych postaciach daltonizmu).

W złożonych zaburzeniach widzenia barw prowadzone są próby leczenia za pomocą inżynierii genetycznej (próby leczenia na zwierzętach) – być może w przyszłości będzie to dostępna metoda leczenia stosowana także u ludzi.

Poprawa jakości życia pacjentów z zaburzeniami widzenia barw

Mimo że nie istnieją skuteczne metody wyleczenia zaburzeń widzenia barwnego, wprowadzenie pewnych nawyków, usprawniających funkcjonowanie w codziennym życiu może okazać się przydatne:

• nauka kolejności barw, np. w przypadku sygnalizacji świetlnej – zapamiętanie barw i ich położenia oraz kolejności zapalania się świateł;
• korzystanie z pomocy osoby prawidłowo widzącej barwy w sortowaniu kolorów ubrań i układaniu ich w określonej kolejności;
• podpisywanie kolorów koniecznych przy identyfikacji przedmiotów lub ubrań;
• korzystanie z pojemników sortujących kolory oraz stosowanie odpowiednich oznaczeń danych przedmiotów;
• używanie aplikacji i urządzeń pomagających w sortowaniu czy rozpoznawaniu kolorów.

Piśmiennictwo

1. Gordon N. Colour blindness. Public Health 1998; 112(2): 81–84.
2. Carroll J, Conway BR. Color vision. Handb Clin Neurol 2021; 178: 131–153.
3. Willmer EN. Some aspects of colour blindness. Br Med J 1950; 2(4689): 1141–1145.
4. Krawczyński MR. Genetyka wrodzonych zaburzeń widzenia barwnego. Cz. 1: Popularne formy ślepoty barwnej. Klin Oczna 1995; 97(1–2): 34–38.
5. Krawczyński MR. Genetyka wrodzonych zaburzeń widzenia barwnego. Cz. 2: Rzadkie formy ślepoty barwnej. Klin Oczna 1995; 97(1–2): 39–43.
6. Łuksza L i wsp. Polekowe uszkodzenia narządu wzroku. Forum Med Rodz 2007; 1(3): 264–271.
7. Pearl SS. Red color blindness. CA Cancer J Clin 1978; 28(4): 238.
8. Hassall MM, Barnard AR, MacLaren RE. Gene therapy for color blindness. Yale J Biol Med 2017; 90(4): 543–551.
9. Katsnelson A. Colour me better: fixing figures for colour blindness. Nature 2021; 598(7879): 224–225.
10. Badawy AR i wsp. Contact lenses for color blindness. Adv Healthc Mater 2018; 7(12):