Polio

Polio – informacje podstawowe

Wirusy polio przenoszą się głównie przez zanieczyszczone ręce, skażoną wodę i pokarmy. Po spożyciu cząstek wirusa okres wylęgania choroby wynosi 9–12 dni. Po dostaniu się do organizmu drogą pokarmową wirusy polio rozmnażają się początkowo w nabłonku jelit, po czym zakażają okoliczne węzły chłonne, a następnie przedostają się do krwi. Wskutek intensywnego namnażania dochodzi do rozprzestrzenienia się wirusa w całym organizmie, co skutkuje dalszym rozwojem choroby. Wielka epidemia polio na świecie w roku 1952 znacznie przyspieszyła poznanie choroby i pozwoliła na stworzenie skutecznej szczepionki. Rozpoczęto wówczas proces eradykacji (całkowitej eliminacji) wirusów polio ze środowiska.

Przyczyny polio

Wirusy polio mają duże powinowactwo do układu nerwowego; atakują przede wszystkim komórki (neurony) ruchowe – zarówno obwodowe, jak i ośrodkowe – rogów przednich rdzenia kręgowego, rdzenia przedłużonego i mostu. Objawy kliniczne zakażenia wirusem polio, które przebiega bez zajęcia ośrodkowego układu nerwowego, zwykle ustępują samoistnie w ciągu kilku dni i nie pozostawiają żadnych trwałych następstw. Zaledwie w 1–2% przypadków wirus uszkadza neurony ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego, co prowadzi do asymetrycznych niedowładów lub wiotkich porażeń mięśni, szczególnie kończyn dolnych. Uszkodzenie neuronów pnia mózgu z porażeniem mięśni oddechowych może wywoływać groźne dla życia zaburzenia oddychania i połykania. Po przebyciu ostrego epizodu wielu pacjentów trwale odzyskuje funkcje układu nerwowo-mięśniowego. Obserwuje się jednak późne powikłania, które pojawiają się 15–60 lat po zakażeniu. Przyczyna rozwoju zespołu post-polio nie została dotąd do końca wyjaśniona. Pogorszenie stanu neurologicznego może być spowodowane dalszą utratą neuronów ruchowych wskutek ich nadmiernego przeciążenia lub aktywnego procesu chorobowego, obejmującego przewlekły proces zapalny. 

Epidemiologia polio

W 1988 r. zainicjowano Światową Inicjatywę na rzecz Eradykacji Polio (Global Polio Eradication Initiative, GPEI). Liczba zachorowań wywołanych dzikim wirusem polio (wild poliovirus, WPV) spadła odtąd o 99,9%. Ostatni przypadek poliomyelitis spowodowany WPV wystąpił w Polsce w 1984 r. Zarówno Polska, jak i cały Region Europejski WHO (World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia) są oficjalnie wolne od choroby od 2002 r. Udało się eradykować dwa typy dzikiego wirusa: typ 2 (WPV2) w 2015 r. i typ 3 (WPV3) w 2019 r. Transmisję wirusa typu 1 (WPV1) nadal stwierdza się w dwóch krajach: Afganistanie i Pakistanie. W 2021 r. zgłoszono 5 przypadków polio wywołanych WPV1 (dla porównania: w 2020 r. – 140). W 2022 r. do 5 maja zgłoszono 3 przypadki. Obserwuje się zachorowania na polio wywołane przez krążący wirus pochodzenia szczepionkowego – z „żywej” doustnej szczepionki (oral poliovirus vaccine, OPV). Są to ostre porażenia wiotkie, których przebieg jest podobny do obrazu klinicznego poliomyelitis, aczkolwiek istotnie lżejszy. Od stycznia 2020 r. do 5 maja 2022 r. na świecie odnotowano 1856 przypadków polio wywołanego przez szczep szczepionkowy: 1113 w 2020 r., 668 w 2021 r. i 55 w 2022 r. Na Ukrainie sytuacja dotycząca poliomyelitis jest niepokojąca – ryzyko rozprzestrzenienia się choroby na poziomie krajowym WHO ocenia jako wysokie ze względu na historycznie niski poziom zaszczepienia populacji.

Kto choruje na polio? Do istotnych czynników ryzyka zachorowania i ciężkiego przebiegu należą: starszy wiek, niedawne usunięcie migdałków, wstrzyknięcia domięśniowe, ciąża, zaburzenia odporności.

Objawy polio

Zakażenie wirusem polio może przebiegać w zróżnicowany sposób. Zwykle choroba ma lekki przebieg, typowy dla chorób wirusowych. Najczęściej pojawiają się:

• gorączka (zazwyczaj nieprzekraczająca 39°C),
• osłabienie,
• bóle mięśniowo-stawowe,
• dreszcze,
• ból gardła,
• ból głowy,
• brak apetytu,
• czasem nudności i wymioty.

Rzadziej występują objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Najcięższą postacią jest ta z porażeniami i zajęciem mięśni. Przy zajęciu ośrodkowego układu nerwowego pojawiają się silne bóle głowy, nudności i sztywność karku, którym zazwyczaj towarzyszy pogorszenie stanu ogólnego, a niekiedy również zaburzenia świadomości. Tylko niewielki odsetek zakażeń wirusem polio (< 1%) przebiega z porażeniami mięśni szkieletowych, a nawet zaburzeniami oddychania. W przeszłości u chorych z porażeniem mięśni oddechowych stosowano wspomaganie oddychania w postaci żelaznego płuca. W fazie mózgowej choroby obserwuje się dużą bolesność mięśni, przeczulicę, parestezje i skurcze mięśniowe.

Pacjenci z zespołem post-polio skarżą się na zróżnicowane objawy. Najczęściej są to: nasilenie istniejących albo pojawienie się nowych niedowładów i/lub zaników mięśni, bardzo silne zmęczenie oraz silne bóle mięśniowo-stawowe. Czasem przebieg choroby jest gwałtowny, z szybkim narastaniem niepełnosprawności. Polio o ciężkim przebiegu doprowadza do zniekształceń układu kostno-stawowo-mięśniowego i objawia się uciążliwym, przewlekłym bólem, co często skutkuje rozwojem depresji i pogorszeniem funkcjonowania chorego.

Leczenie polio

Stosuje się głównie leczenie objawowe – nie istnieje terapia przyczynowa. Leczenie polega przede wszystkim na odpoczynku, zastosowanie znajdują też leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe czy odpowiednie nawadnianie. Długotrwale unieruchomieni pacjenci wymagają profilaktyki choroby zakrzepowo-żylnej oraz gimnastyki oddechowej. Chorzy z porażeniami mięśni oddechowych wymagają czasem wspomagania oddychania, a w przypadku utrzymywania się przewlekłych powikłań stosuje się metody rehabilitacji ruchowo-nerwowej, ortezy, sprzęt adaptacyjny i urządzenia ułatwiające poruszanie się. Po przebyciu polio należy unikać nadmiernej aktywności, która wyzwala ból lub zmęczenie utrzymujące się dłużej niż 10 min. Przerwy na odpoczynek mają ogromne znaczenie dla łagodzenia objawów osłabienia i znużenia.

Polio – profilaktyka

W ramach profilaktyki zakażeń polio stosuje się szczepienia ochronne. Szczepionka inaktywowana (inactivated poliovirus vaccine, IPV) jest dostępna w postaci skojarzonej szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi; należy do kategorii „nieżywych” szczepionek. Szczepienie podstawowe stanowią 3 dawki. Ludziom dorosłym szczepionym podstawowo w dzieciństwie i narażonym na zakażenie podaje się 1 dawkę przypominającą IPV. Obecnie szczepienie przeciwko polio zaleca się w szczególności osobom podróżującym w miejsca zagrożone chorobą, a także pracownikom laboratoriów mającym kontakt z wirusem poliomyelitis. W 2014 r., zgodnie ze stanowiskiem WHO, wprowadzono obowiązek szczepienia podróżnych opuszczających państwa, w których występuje transmisja wirusa polio: Afganistan, Izrael, Madagaskar, Malawi, Mozambik i Pakistan. Dotyczy to wyłącznie osób zamieszkujących wymienione kraje lub przebywających tam ≥ 4 tyg.

Piśmiennictwo

1. Badizadegan K, Kalkowska DA, Thompson KM. Polio by the numbers – a global perspective. J Infect Dis 2022; 226(8): 1309–1318. 
2. Chumakov K, Ehrenfeld E, Agol VI i wsp. Polio eradication at the crossroads. Lancet Glob Health 2021; 9(8): e1172–e1175. 
3. Rachlin A, Patel JC, Burns CC i wsp. Progress toward polio eradication – worldwide, January 2020–April 2022. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 2022; 71(19): 650–655. 
4. Sáinz MP, Pelayo R, Laxe S i wsp. Describing post-polio syndrome. Neurologia (Engl Ed) 2022; 37(5): 346–354. 
5. Walter K, Malani PN. What is polio? JAMA 2022; 328(16): 1652.