Meningokoki – od wybroczyn do powikłań neurologicznych

Jakie objawy sugerują inwazyjną chorobę meningokokową?

Pierwsze objawy zakażenia meningokokami, takie jak gorączka, rozdrażnienie i ogólnie złe samopoczucie, są niespecyficzne. Podobne objawy występują w przebiegu mniej groźnych infekcji, dlatego zdiagnozowanie choroby meningokokowej na tym etapie jest trudne. Informacja o zaszczepieniu lub niezaszczepieniu przeciwko meningokokom jest dla lekarzy bardzo istotna i pomaga w postawieniu rozpoznania. Typowym objawem, który może, lecz nie musi, pojawić się u osób z IChM, jest wysypka wybroczynowa. Zwykle pojawia się ona nagle i nasila w szybkim tempie. Wybroczyny są zmianą skórną nieustępującą pomimo ucisku (najłatwiej to sprawdzić, dociskając przezroczysty przedmiot, np. szklankę lub przezroczystą linijkę, do skóry objętej wysypką – wybroczyny będą widoczne w trakcie ucisku, podczas gdy inne wysypki znikają pod wpływem ucisku i pojawiają się ponownie po jego zwolnieniu). Wystąpienie wysypki wybroczynowej, która pojawia się w trakcie trwania infekcji z gorączką, jest wskazaniem do pilnego kontaktu z lekarzem. Należy natychmiast udać się na szpitalny oddział ratunkowy (SOR) lub wezwać karetkę pogotowia [2, 4, 5]. 

W przebiegu zakażenia meningokokami występują objawy neurologiczne takie jak:

• silny, pulsujący lub rozpierający ból głowy, którego nie łagodzą dostępne bez recepty leki przeciwbólowe i który nasila się podczas szybkich naprzemiennych ruchów głową w bok;
• nudności i wymioty;
• nadwrażliwość na bodźce: dotyk, światło i dźwięki;
• sztywność karku, badana przez lekarza poprzez przygięcie głowy do klatki piersiowej w pozycji leżącej na plecach. Objaw sztywności karku jest dodatni, jeśli u pacjenta wykonanie tego ruchu jest utrudnione, a miarą nasilenia objawu jest odległość między brodą a mostkiem chorego.

W kolejnych godzinach stan ogólny chorego szybko się pogarsza, to znaczy, że jest on coraz słabszy, może odmawiać jedzenia i picia, jest mniej aktywny. Nagłe i stałe pogarszanie się samopoczucia jest również wskazaniem do pilnej konsultacji z lekarzem.

Kto jest szczególnie narażony na zakażenie meningokokami?

Neisseria meningitidis przenosi się drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wśród czynników ryzyka zakażenia meningokokami wymienia:

• wiek poniżej 5 lat;
• zaburzenia odporności (szczególnie w zakresie układu dopełniacza);
• brak śledziony;
• występowanie chorób przewlekłych;
• funkcjonowanie w dużych zbiorowiskach ludzkich (np. przedszkolach, akademikach, koszarach);
• zakażenie wirusem HIV;
• podróże do obszaru tzw. ,,pasa zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych” w Afryce Subsaharyjskiej (między Senegalem a Etiopią);
• czynne lub bierne palenie wyrobów tytoniowych [2, 6].

Należy jednak podkreślić, że inwazyjna choroba meningokokowa może rozwinąć się również u dotychczas zdrowych osób - niektóre badania wskazują, że nawet połowa pacjentów nie była obciążona żadnym z ww. czynników ryzyka [8].

Diagnostyka i leczenie inwazyjnej choroby meningokokowej

Inwazyjna choroba meningokokowa stanowi stan bezpośredniego zagrożenia życia, więc jej diagnostyka i leczenie muszą odbywać się w warunkach szpitalnych. W przypadku wystąpienia opisanych wcześniej niepokojących objawów, lekarz zleca badanie krwi oraz płynu mózgowo-rdzeniowego (m.in. wykrywające antygeny bakteryjne oraz posiewy, które mają określić gatunek patogenu i jego wrażliwość na antybiotyki). Płyn mózgowo-rdzeniowy pobierany jest przez wykonanie punkcji lędźwiowej, czyli nakłucia w okolicy lędźwiowej kręgosłupa. Leczenie przyczynowe, czyli ukierunkowanie na wyeliminowanie meningokoków z organizmu, polega na dożylnym podawaniu antybiotyków. Antybiotykoterapia powinna być rozpoczęta jak najszybciej od wysunięcia podejrzenia IChM. Problemy z pobraniem krwi lub płynu mózgowo-rdzeniowego nie powinny opóźniać rozpoczęcia terapii. 

Równie istotne jest leczenie objawowe, które obejmuje m.in.:

• leczenie przeciwobrzękowe i przeciwzapalne;
• płynoterapię – dożylne podawanie płynów w ilości dostosowanej do stanu chorego;
• żywienie dojelitowe lub pozajelitowe;
• rehabilitację [2].

Powikłania inwazyjnej choroby meningokokowej

Zarówno w przypadku dzieci, jak i dorosłych, choroba meningokokowa może doprowadzić do poważnych powikłań, które obejmują:

• utratę słuchu (jedno- lub obustronną);
• napady drgawkowe;
• pogorszenie funkcji ruchowych, w wyniku m.in. uszkodzenia nerwów i wynikających z niego niedowładów lub konieczności amputacji palców po niedokrwieniu w przebiegu sepsy;
• deficyty poznawcze (np. problemy z pamięcią, trudności z wysławianiem się, trudności z koncentracją); 
• pogorszenie wzroku (w tym ślepotę);
• zaburzenia snu i depresję [5, 7, 8].

Jak chronić się przed meningokokami?

Najskuteczniejszą metodą zapobiegającą zachorowaniu na inwazyjną chorobę menigokokową są szczepienia. 

Schemat podania szczepień jest zależny od wieku, w którym je rozpoczniemy. W Polsce dostępne są szczepionki przeciw pojedynczym serotypom meningokoków (szczepionka przeciwko meningokokom typu C i szczepionka przeciwko meningokokom typu B) oraz łączona przeciwko 4 serotypom (A, C, W-135 i Y).

Szczepienia zalecane są osobom z grup ryzyka wystąpienia IChM, a więc niemowlętom, młodzieży i młodym dorosłym, osobom z niedoborami odporności oraz podróżującym do krajów zwiększonego ryzyka zakażeń meningokokowych. Wymienione wyżej szczepienia nie są uwzględnione w obowiązkowym kalendarzu szczepień dla dzieci (są zatem odpłatne) [1, 3, 5].

Dodatkowo należy podkreślić, że osoby, które miały bliski kontakt z pacjentem z inwazyjną chorobą meningokokową (chorym lub takim, który w ciągu kolejnych 7 dni rozwinął objawy), powinny niezwłocznie (najlepiej w ciągu 24 h) zgłosić się do lekarza w celu uzyskania recepty na odpowiedni antybiotyk, który zapobiegnie ewentualnemu rozwojowi choroby [2].

Opracowały Weronika Łyzińska i lek. Aleksandra Szmajdzińska

Referencje:

1. Wysocki J, Mrukowicz J, Rymer W, Wroczyńska A. Immunoprofilaktyka chorób zakaźnych u dorosłych. Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2020/21. Kraków, Medycyna Praktyczna; 2020; str. 1348-1366.
2. Przyjałkowski W. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR). Interna Szczeklika. Mały podręcznik 2020/21. Kraków, Medycyna Praktyczna; 2020; str. 1319-1325.
3. http://dziennikmz.mz.gov.pl/DUM_MZ/2022/113/oryginal/akt.pdf (ostatni dostęp: 11.12.2022)
4. Pokorska-Śpiewak M. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Pediatria w praktyce lekarza POZ. Warszawa, Standardy Medyczne; 2022; str. 285-287
5. Pollard AJ, Snape MD, Sadarangani M. Meningococcal Vaccines. Pediatric Vaccines and Vaccinations. Springer; 249-260.
6. Dubey H, Oster P, Fazeli MS, Guedes S, Serafini P, Leung L, Amiche A. Risk Factors for Contracting Invasive Meningococcal Disease and Related Mortality: A Systematic Literature Review and Meta-analysis. Int J Infect Dis. 2022 Jun;119:1-9.
7. Edmond K, Clark A, Korczak VS, Sanderson C, Griffiths UK, Rudan I. Global and regional risk of disabling sequelae from bacterial meningitis: a systematic review and meta-analysis. Lancet Infect Dis. 2010 May;10(5):317-28.
8. Duval X, Taha MK, Lamaury I, Escaut L, Gueit I, Manchon P, Tubiana S, Hoen B; COMBAT study group. One-Year Sequelae and Quality of Life in Adults with Meningococcal Meningitis: Lessons from the COMBAT Multicentre Prospective Study. Adv Ther. 2022 Jun;39(6):3031-3041.