Kluczowe działania ze strony szkoły na rzecz ucznia po próbie samobójczej

Powołanie zespołu kryzysowego (ZK)

Szkoła, aby przygotować się do sprawnego reagowania w sytuacjach kryzysowych, ma możliwość powołania zespołu kryzysowego (Ciszewska, Żyża, 2016).

W zależności od wielkości szkoły zespół powinien liczyć od trzech do ośmiu członków. W skład takiego zespołu wchodzić może dyrektor lub wicedyrektor, pielęgniarka szkolna, nauczyciele, wychowawcy, pedagog bądź psycholog szkolny. Ważne jest, aby członkowie zespołu kryzysowego posiadali odpowiednie predyspozycje, kompetencje i gotowość do monitorowania, koordynowania i realizowania działań interwencyjnych i wsparciowych na terenie szkoły. Po uformowaniu się zespołu należy wyznaczyć przewodniczącego. Będzie on odpowiedzialny za organizowanie spotkań, informowanie o nich, rozstrzyganie sytuacji spornych oraz dbanie o to, by wszystkie osoby zaangażowane w realizację działań na rzecz uczniów posiadały bieżące informacje. Osoby spoza zespołu kryzysowego także mogą mieć wyznaczone konkretne zadania do realizacji, powinny być jednak dokładnie do nich przygotowane. Najważniejszym zadaniem zespołu kryzysowego jest koordynowanie tworzenia szczegółowych procedur reagowania w określonych sytuacjach kryzysowych (Kicińska, Łuba, Palma, Witkowska, 2022).

Członkowie zespołu kryzysowego to osoby, które pomagają w stworzeniu łańcucha wsparcia dla ucznia i jego rodziców lub opiekunów zarówno na terenie szkoły, jak i poza nią – kontaktując się z osobami, instytucjami czy organizacjami, które mogą okazać się pomocne w procesie pokonywania kryzysu, np.:

• środkiem środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży;
• centrum zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży;
• poradnią zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży;
• ośrodkiem interwencji kryzysowej;
• placówkami pomocy społecznej;
• organizacjami pozarządowymi. 

Wskazane jest, aby w każdej konkretnej sytuacji powrotu ucznia do szkoły po próbie samobójczej jeden z członków zespołu kryzysowego pełnił rolę osoby koordynującej (może ją pełnić, choć nie musi, przewodniczący ZK). Koordynator wykorzystuje w procesie pomagania zasadę optymalnej różnicy, oceniając zasoby własne osoby w kryzysie, i na tej podstawie dobiera i rozdziela czynności pomocowe. Najważniejszą z zalet takiego rozwiązania jest odciążenie osoby w kryzysie przez koordynatora, który uczestniczy doraźnie w podejmowaniu decyzji, udziela wsparcia, zmniejsza poczucie osamotnienia w trudnej sytuacji. Jednocześnie obecność osoby koordynującej wszelkie działania zmniejsza lęk, a zwiększa poczucie bezpieczeństwa i motywację do działania u osób doświadczających kryzysu. Dzięki temu można kompleksowo zająć się rozwiązaniem wszystkich jego przyczyn (Palma, 2016). 

Tworzenie planu wsparcia w powrocie do szkoły dla ucznia po próbie samobójczej

Powrót do szkoły po próbie samobójczej może być dużym wyzwaniem dla młodych ludzi. Mogą oni czuć wstyd, bać się oceny lub tego, co myślą o nich inni, stresować się tym, jak sobie poradzą i martwić zaległościami w wyniku nieobecności w szkole. Ponowna adaptacja do środowiska szkolnego, szczególnie odnoszenie sukcesów edukacyjnych, może być też czynnikiem ochronnym i stanowić istotny element w powrocie do zdrowia. Dlatego priorytetem jest zapewnienie wsparcia i możliwości łagodnego, dostosowanego do aktualnego poziomu funkcjonowania psychofizycznego ucznia, powrotu do jego codziennych zajęć. Pamiętając o tym, pracownicy szkoły mogą odegrać istotną rolę w stworzeniu bezpiecznych warunków i przyjaznej atmosfery do tego, aby powrót ucznia do szkoły nie był obarczony dodatkowym i niepotrzebnym stresem. Dlatego zasadne jest, aby dyrektor zwołał zespół kryzysowy w celu opracowania planu wsparcia w powrocie do szkoły⁴ (PWPS) dla ucznia, o którym wiadomo, że w najbliższym czasie powróci do realizowania obowiązku szkolnego w placówce. 

Ważnym aspektem wpływającym na efektywność działania zespołu kryzysowego jest jasny podział obowiązków i odpowiedzialności. Obok osoby koordynującej warto wśród członków zespołu kryzysowego wskazać osobę wspierającą, pełniącą rolę łącznika z rodzicami lub opiekunami ucznia, innymi nauczycielami i ewentualnie zewnętrznymi instytucjami. Najlepiej, jeśli będzie to osoba, która ma wiedzę z zakresu zdrowia psychicznego i rozumie potrzeby młodych ludzi z grupy ryzyka⁵. Inny nauczyciel (lub nauczyciel specjalista z zespołu kryzysowego) powinien zostać wskazany jako kluczowa osoba do kontaktu z uczniem, jeśli potrzebuje on dodatkowego wsparcia w godzinach pracy szkoły. Dobrą praktyką w tym zakresie jest zaproponowanie uczniowi, aby wskazał nauczyciela, któremu ufa i do którego bez wahania zwróci się po pomoc. Jeśli uczeń wskaże pracownika, który nie ma odpowiednich kompetencji, by być kluczową osobą wspierającą, należy znaleźć inne sposoby zaangażowania go w plan wsparcia w powrocie do szkoły dla tego konkretnego ucznia, a do bieżącego wsparcia wyznaczyć osobę posiadającą odpowiednie przygotowanie merytoryczne. 

Plan wsparcia w powrocie do szkoły ma na celu zapewnienie optymalnej, zindywidualizowanej pomocy uczniowi po próbie samobójczej. Plan powinien zawierać strategie zapewniające młodej osobie bezpieczeństwo, wsparcie oraz kontakt z personelem szkoły i rówieśnikami. Powinien również być omówiony z uczniem, którego dotyczy⁶.

Proces tego planowania może m.in. obejmować:

a) zaplanowanie spotkania z uczniem, które będzie dotyczyło jego powrotu do szkoły, zaplanowanie spotkania z rodzicami lub opiekunami ucznia oraz spotkań z kluczowymi pracownikami szkoły w celu omówienia potrzeb młodej osoby i opracowanie planu wsparcia w powrocie do szkoły. W tym celu należy:

• zadzwonić do rodziców lub prawnych opiekunów i zaprosić ich na spotkanie; 
• zapytać, jakie mają obawy oraz co jest dla nich najtrudniejsze w powrocie dziecka do szkoły; 
• zapytać o oczekiwania względem szkoły; 
• wskazać dostosowane do potrzeb ucznia i zgodne z rozporządzeniem MEN; 
• o pomocy psychologiczno-pedagogicznej możliwości wsparcia przez szkołę; 
• respektować prośby ucznia i jego rodziców związane z tym, jakich informacji udzielać społeczności szkolnej; 
• respektować wytyczne od lekarza, psychoterapeuty ucznia;

b) zalecane formy wsparcia ucznia uwzględniające:

• propozycję stopniowego powrotu do szkoły, aż uczeń poczuje się na tyle komfortowo, aby uczęszczać do szkoły w pewnym wymiarze godzin;
• rozmowę o zaległościach spowodowanych nieobecnością i o tym, w jaki sposób je nadrobić;
• niewywieranie presji i danie uczniowi czasu na oswojenie się z emocjami i myślami oraz nadrobienie zaległości;
• zapewnienie o gotowości udzielenia pomocy i omówienie konkretnych jej form (np. pomoc koleżeńska, rozmowa z nauczycielami uczącymi, podział materiału do zaliczenia na mniejsze części, pisanie sprawdzianów w komfortowych warunkach itp.);
• obserwacja funkcjonowania i zachowania zarówno ucznia po próbie samobójczej, jak i pozostałych uczniów;
• regularne kontaktowanie się z uczniem i jego rodzicami lub opiekunami prawnymi w celu omówienia postępów, wszelkich obaw lub rozwoju sytuacji;
• zwracanie uwagi na pojawiające się nieobecności, spóźnienia czy unikanie lekcji i powiadamianie pedagoga, psychologa, rodziców lub opiekunów;
• zachęcanie do korzystania z pomocy szkolnych specjalistów (psychologa, pedagoga) i nauczycieli uczących;
• rozmowę i udzielanie informacji zwrotnej uczniowi, docenianie wysiłku włożonego w naukę;
• ustalenie, kto jest odpowiedzialny za monitorowanie funkcjonowania ucznia w szkole;
• podjęcie decyzji, kto z pracowników ma dostęp do informacji o uczniu zawartych w planie wsparcia w powrocie do szkoły;

c) dokumentowanie działań (Szwajca i in., 2019), decyzji, efektów wsparcia.

Niezależnie od tego, ile osób jest zaangażowanych w realizację PWPS, należy przyjąć wspólne podejście do wspierania ucznia w szkole oraz do wymiany informacji i określenia odpowiedzialności poszczególnych osób w procesie pomagania. Nauczyciele powinni stanowić szkolną sieć wsparcia dla ucznia po próbie samobójczej. Istotne jest, aby monitorowali sytuację i upewniali się, czy uczeń otrzymał właściwą pomoc, jak sobie radzi z sytuacją kryzysową, czy i jakiego rodzaju wsparcia jeszcze potrzebuje, i czy realizuje poczynione ustalenia. Nawet jeśli obiektywnie wydaje się, że kryzys minął, warto zapewnić ucznia, że zawsze może liczyć na wsparcie ze strony szkoły.

Opracowanie planu bezpieczeństwa

Integralną częścią działań w ramach planu wsparcia w powrocie do szkoły jest opracowanie wraz z uczniem planu bezpieczeństwa⁷ na wypadek intensyfikacji myśli, intencji czy tendencji samobójczych. Jego istotą jest dostarczenie odpowiedzi na pytanie, co zrobić, gdy pogorszy się stan psychiczny i pojawi się samobójczy impuls: Jak mogę sobie pomóc, gdy czuję smutek, rozpacz, frustrację i zaczynam myśleć o próbie samobójczej? Tworząc plan, warto uwzględniać trudne dla osoby zdarzenia, które mogą zadziać się w najbliższym czasie, i wcześniejsze sposoby radzenia sobie z trudnościami. Ważne jest, aby nie narzucać swoich pomysłów, tylko wspólnie szukać bezpiecznych rozwiązań. Plan ma być nie tylko dokładnie omówiony, ale również zapisany i – w miarę możliwości – przećwiczony (Łuba, 2021). Plan bezpieczeństwa jest zaledwie elementem interwencji i nie daje pewności, że osoba nie podejmie próby samobójczej. Ma on na celu raczej wskazanie uczniowi sposobów poradzenia sobie z natarczywymi samobójczymi myślami w konkretnych, trudnych dla niego sytuacjach.

Bibliografia:

⁴ Suicide Prevention Resources. Responding after a suicide attempt, https://www.beyondblue.org.au/mental-health/suicide-prevention, s. 5 (dostęp: 22.07.2023).
⁵ Tamże, s. 5.
⁶ Tamże, s. 5.
⁷ Załącznik.

Fragment publikacji pochodzi z poradnika dla nauczycieli "WSPARCIE UCZNIA PO PRÓBIE SAMOBÓJCZEJ" (Lucyna Kicińska, Jolanta Palma) w ramach programu Wspierająca Szkoła. Szczegółowe informacje dotyczące programu dostępne są na stronie internetowej projektu www.wspierajacaszkola.pl.