Dieta w przewlekłej chorobie nerek

Zasady zdrowego żywienia w chorobie nerek

Nerki pomagają utrzymać równowagę składników odżywczych i mineralnych w organizmie. U osób chorych mogą nie wykonywać tego zadania optymalnie, dlatego konieczne jest wprowadzenie pewnych zmian w diecie.

Dobrze zbilansowana dieta powinna dostarczać każdego dnia odpowiednią ilość białka, kalorii, witamin i składników mineralnych. Nie ma jednego stałego, prawidłowego planu żywieniowego dla wszystkich osób z chorobą nerek. W zależności od czynności nerek, postępu choroby i innych czynników zalecenia co do niektórych składników mogą się różnić. Jeśli chorobie nerek towarzyszy cukrzyca lub choroby układu krążenia, mogą dojść dodatkowe zalecenia. 

Osoby z chorobą nerek powinny kontrolować przede wszystkim ilość białka, sodu, potasu, fosforu i wapnia.

Pierwsze 3 zasady opisane poniżej są ważne dla wszystkich osób z chorobą nerek. Kolejne 3 mogą stać się istotne w miarę pogarszania się funkcji nerek.

1. Mniejsza zawartości soli i sodu

Zdrowe nerki kontrolują ilość sodu w organizmie. Jeśli jednak nerki nie pracują prawidłowo, zbyt duża ilość sodu może powodować gromadzenie się płynów, obrzęki, podwyższone ciśnienie krwi i obciążenie serca. Dieta powinna zawierać mniej niż 2300 mg sodu każdego dnia, czyli 1 łyżeczkę soli (zarówno tej pochodzącej z solniczki, jak i z produktów przetworzonych).

Sód (składnik soli) jest dodawany w procesie produkcji do pieczywa, wędlin, serów żółtych, konserw, gotowych dań, sosów czy mieszanek przyprawowych. Najlepiej przygotowywać posiłki samemu ze świeżych, jak najmniej przetworzonych produktów, aby mieć kontrolę nad tym, co wchodzi w ich skład. Zamiast soli można używać do potraw aromatycznych przypraw i ziół dla wzmocnienia smaku.

Zawsze warto sprawdzać zawartość sodu na etykiecie z informacją o wartościach odżywczych na opakowaniach żywności i wybierać te o mniejszej ilości sodu/soli. Ilości wynoszące 5% lub mniej zalecanego referencyjnego spożycia oznaczają, że żywność zawiera mało sodu/soli.

Jeśli zdecydujemy się okazjonalnie na produkty z puszki (warzywa, fasolę, mięso czy ryby), koniecznie należy przepłukać je wodą przed spożyciem. To zmniejszy ilość soli.

Szukaj etykiet z napisami: „bez sodu”, „bez soli”, „z niską zawartością soli”, „niesolone”, „lekko solone”.

2. Odpowiednia ilość białka

Organizm potrzebuje białka do budowy mięśni, naprawy tkanek i zwalczania infekcji. Jednak zbyt duża ilość białka w diecie może powodować zaostrzenie się choroby nerek. Na skutek przemiany białka powstają mocznik i kreatynina, które w przypadku niewydolnych nerek nie mogą zostać usunięte. Składniki te gromadzą się w organizmie, wywołując toksemię. Z drugiej strony zbyt niskie spożycie białka może wywołać inne problemy, dlatego tak ważne jest, aby każdego dnia dostarczać odpowiednią ilość białka w zależności od stanu zdrowia nerek (i w porozumieniu z lekarzem).

Na ogół należy zmniejszyć ilość białka w posiłkach. Białko znajduje się w pokarmach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Niektóre badania wskazują na korzyści zdrowotne diet wegetariańskich lub semiwegetariańskich. Produkty białkowe pochodzenia zwierzęcego to mięso, ryby, jaja, produkty mleczne. Źródłem białka roślinnego są nasiona roślin strączkowych (fasola, soja, ciecierzyca), orzechy, nasiona. 

3. Dieta dla zdrowia układu krążenia 

Należy stosować zasady diety zdrowej dla układu krążenia. Warto zamienić smażenie w głębokim tłuszczu na grillowanie, pieczenie, gotowanie. Zamiast masła czy smalcu do przygotowania potraw używaj niewielkiej ilości oliwy z oliwek lub oleju rzepakowego. Usuń tłuszcz z mięsa i zdejmij skórę z drobiu przed jedzeniem. Staraj się ograniczać tłuszcze nasycone (zwierzęce) i tłuszcze trans, które znajdują się w fast foodach, wafelkach, batonikach, herbatnikach. Jedz chudy drób, ryby, nasiona roślin strączkowych, dużo warzyw i owoców. Uzupełniaj dietę chudymi produktami mlecznymi.

Jeśli pijesz alkohol, maksymalnie go ogranicz, a najlepiej całkowicie z niego zrezygnuj. Picie zbyt dużej ilości alkoholu może uszkodzić wątrobę, serce i mózg oraz spowodować poważne problemy zdrowotne. 

W miarę pogarszania się czynności nerek konieczne może być spożywanie pokarmów o mniejszej zawartości fosforu i potasu. 

4. Mniejsza ilość fosforu

Wraz z pogarszaniem się funkcji nerek we krwi może zacząć gromadzić się nadmierna ilość fosforu. Duży poziom fosforu może osłabiać kości, ponieważ usuwa on wapń z kości, przez co kości stają się cienkie, słabe i bardziej podatne na złamania. Wysoki poziom fosforu we krwi może również powodować swędzenie skóry oraz bóle kości i stawów.

Żywność o małej zawartości fosforu to m.in. świeże owoce i warzywa, makaron, ryż, mleko ryżowe (niewzbogacone), płatki zbożowe kukurydziane i ryżowe. 

Wiele przetworzonych produktów spożywczych zawiera dodatek fosforu w celach technologicznych – występuje on w roli substancji zagęszczających, emulgatorów czy stabilizatorów. Warto czytać pod tym kątem etykiety produktów. Na przykład wędliny, ale także niektóre świeże mięso i drób mogą zawierać dodatek fosforu. Żywność o większej zawartości fosforu to m.in. wędliny, mięso, ryby, przetwory rybne, produkty mleczne (sery żółte, topione), fasola, soczewica, orzechy, kasza gryczana, płatki owsiane, migdały, słonecznik, ciemne napoje typu cola. Na ogół produkty będące dobrym źródłem wapnia dostarczają także znacznej ilości fosforu. 

5. Właściwa ilość potasu

Potas jest niezbędny do pracy mięśni, w tym mięśnia sercowego. Zbyt duża lub zbyt mała ilość potasu we krwi może być bardzo niebezpieczna. Uszkodzone nerki pozwalają na gromadzenie się potasu we krwi, co może powodować poważne problemy z sercem. Ilość potasu powinna być ustalana w zależności od pracy nerek oraz przyjmowanych leków. Niektóre leki również mogą podnosić poziom potasu. Wybór żywności i napojów może pomóc w obniżeniu poziomu potasu, jeśli jest to konieczne. Warto wiedzieć, że substytuty soli mogą zawierać bardzo dużo potasu. 

Produkty o mniejszej zawartości potasu to m.in. jabłka, brzoskwinie, marchew, zielona fasolka, biały chleb i makaron, biały ryż, mleko ryżowe, kasza manna, sok jabłkowy i winogronowy. Produkty spożywcze o dużej ilości potasu to m.in. pomarańcze, banany, sok pomarańczowy, sok pomidorowy, ziemniaki, pomidory, ryż brązowy i dziki, płatki zbożowe z otrębami, pełnoziarnisty chleb i makaron, fasola i orzechy. Dzięki wprowadzeniu nowych, dobrze tolerowanych leków służących do obniżania podwyższonego stężenia potasu w surowicy można obecnie zliberalizować dietę, tak by zawierała większą ilość warzyw i owoców bogatych w potas. Zawsze jednak należy to konsultować z lekarzem.

6. Płyny

Większość osób we wczesnym stadium choroby nerek nie musi ograniczać ilości wypijanych płynów. Jeśli funkcja nerek ulegnie pogorszeniu, lekarz informuje pacjenta, czy należy ograniczyć ilość płynów i ile należy ich pić każdego dnia.

Przykładowy jadłospis w diecie przy przewlekłej chorobie nerek

ŚNIADANIE

Racuchy ze śliwkami

Składniki:

Napój ryżowy – 125 g (0,5 szklanki)
Mąka ryżowa – 60 g (6 łyżek)
Śliwki – 80 g (1 garść)
Jabłko – 75 g (0,5 sztuki)
Jogurt naturalny (1,5% tł.) – 80 g (4 łyżki)
Olej rzepakowy – 10 g (1 łyżka)
Drożdże piekarskie, prasowane – 5 g
Cynamon – 5 g (1 łyżeczka)

Sposób przygotowania:

1. Jabłko zetrzeć na tarce.
2. Napój ryżowy podgrzać do letniej temperatury i rozpuścić w nim drożdże.
3. Do napoju dodać mąkę, olej i cynamon, dokładnie wymieszać z jabłkiem.
4. Odstawić ciasto, by wyrosło (minimum 15 minut; może stać do 45 minut).
5. Wyrośnięte ciasto nakładać łyżkami na nieprzywierającą patelnię, smażyć z dwóch stron do zezłocenia.
6. Ze śliwek wyjąć pestki, w garnuszku z odrobiną wody owoce poddusić na mus i zblendować.
7. Placuszki polać jogurtem i podawać ze śliwkami.

II ŚNIADANIE

Jaglane smoothie z brzoskwinią

Składniki:

Napój sojowy bez cukru – 250 g (1 szklanka)
Kasza jaglana (sucha) – 25 g (2 łyżki)
Brzoskwinia – 85 g (1 sztuka)
Banan – 60 g (0,5 sztuki)
Sok z cytryny – 20 g (3 łyżki)
Daktyle suszone – 10 g (2 sztuki)
Kardamon – 5 g (1 łyżeczka)

Sposób przygotowania:

1. Kaszę ugotować na wodzie zgodnie z instrukcją na opakowaniu. W międzyczasie namoczyć daktyle w gorącej wodzie.
2. Wszystkie składniki zmiksować razem z kardamonem.
3. Koktajl doprawić sokiem z cytryny do uzyskania preferowanego smaku.

OBIAD

Zielone risotto z fasolką szparagową

Składniki:

Ryż krótkoziarnisty typu arborio (suchy) – 60 g (4 łyżki)
Bulion warzywny (domowy) – 250 g (1 szklanka)
Fasolka szparagowa (świeża lub mrożona)* – 180 g (2 garści)
Pomidorki koktajlowe – 100 g (5 sztuk)
Szalotka – 20 g (1 sztuka)
Orzechy włoskie – 15 g (1 łyżka)
Parmezan starty – 8 g (1 łyżka)
Oliwa z oliwek – 5 g (1 łyżeczka)
Tymianek – 1 g (szczypta)
Rozmaryn – 1 g (szczypta)
Pieprz czarny mielony – 1 g (szczypta)
* Fasolkę szparagową można w sezonie wymienić na szparagi: szparagi – 150 g (5 sztuk).

Sposób przygotowania:

1. Cebulkę obrać i pokroić w drobną kostkę.
2. Fasolkę szparagową umyć i po odcięciu twardych końców poprzekrajać na pół.
3. Na patelni rozgrzać oliwę, dodać cebulę oraz przyprawy. Dusić do czasu, aż cebula się zeszkli.
4. Dodać ryż i mieszając, smażyć przez chwilę, aż stanie się szklisty.
5. Stopniowo wlewać po chochli bulionu, tak żeby płyn odparowywał – do czasu, aż ryż będzie praktycznie gotowy (al dente).
6. Dodać fasolkę i dusić do czasu, aż będzie miękka, ale nadal jędrna. Mieszać chwilę, w razie potrzeby dolać więcej płynu.
7. Na koniec dodać parmezan i wymieszać. Risotto podawać z pokrojonymi pomidorkami.

PODWIECZOREK

Pumpernikiel z serkiem warzywnym

Składniki:

Pumpernikiel – 60 g (2 kromki)
Serek śmietankowy – 40 g (2 łyżki)
Papryka czerwona – 70 g (0,5 sztuki)
Rzodkiewka – 45 g (3 sztuki)
Szczypiorek – 10 g (2 łyżeczki)

Sposób przygotowania:

1. Warzywa pokroić w drobną kostkę i wymieszać z serkiem.
2. Pieczywo posmarować tak przygotowanym serkiem i posypać posiekanym szczypiorkiem.

KOLACJA

Pomidorowa zupa krem z makaronem

Składniki:

Makaron gryczany (suchy) – 70 g (1 szklanka)
Pomidory z puszki (krojone) – 200 g 
Marchew – 45 g (1 sztuka)
Cebula – 50 g (0,5 sztuki)
Czosnek – 5 g (1 ząbek)
Łuskane nasiona słonecznika – 15 g (1,5 łyżki)
Oliwa z oliwek – 5 g (1 łyżeczka)
Bazylia (świeża) – 5 g (kilka listków)
Zioła prowansalskie – 3 g (1 łyżeczka)
Pieprz czarny mielony – 1 g (szczypta)

Sposób przygotowania:

1. Cebulę posiekać i podsmażyć chwilę na oliwie.
2. Dodać pomidory, pokrojoną drobno marchewkę i przyprawy, gotować około 20 minut, aż warzywa zmiękną.
3. Całość zblendować na gładki krem.
4. Zupę podawać z ugotowanym makaronem. Obsypać nasionami słonecznika, udekorować listkami bazylii.

PODSUMOWANIE JADŁOSPISU

Energia 2000 kcal
Białko 58 g
Tłuszcz 59 g
Nasycone kwasy tłuszczowe 12 g
Węglowodany 300 g
Cukry proste 60 g
Cholesterol 35 mg
Błonnik pokarmowy 41 g

dr Katarzyna Wolnicka, mgr Klaudia Wiśniewska

Piśmiennictwo:

1. Kramer H. Diet and chronic kidney disease. Adv Nutr 2019; 10(Suppl_4): S367–S379. 
2. Kalantar-Zadeh K, Fouque D. Nutritional management of chronic kidney disease. N Engl J Med 2018; 378(6): 584–585. 
3. Kidney Disease Outcomes Quality Initiative (K/DOQI). KDOQI clinical practice guidelines and clinical practice recommendations for diabetes and chronic kidney disease. Am J Kidney Dis 2007; 49(2 Suppl 2): S12–S154.
4. Moorthi RN, Vorland CJ, Hill Gallant KM. Diet and diabetic kidney disease: plant versus animal protein. Curr Diab Rep 2017; 17(3): 15. 
5. Małgorzewicz S, Ciechanowski K, Kozłowska L et al. Zasady żywienia w przewlekłej chorobie nerek. Forum Nefrol 2019; 12(4): 240–278.