Zespół jelita nadwrażliwego - poznaj swoją chorobę i lecz ją skutecznie

Zespół jelita nadwrażliwego lub drażliwego (ang. irritable bowel syndrome - IBS) to przewlekła choroba czynnościowa przewodu pokarmowego [1]. Podstawowym objawem są   nawracające bóle brzucha, które mają związek z wypróżnieniem lub ze zmianą częstości i/lub konsystencji wypróżnień [1]. IBS to częste schorzenie, szacuje się, że może dotyczyć ok. 11% populacji ogólnej, dwukrotnie częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn [2]. U połowy pacjentów objawy występują w młodym wieku, przed 35 r.ż. [2].

Podłoże zespołu jelita nadwrażliwego

Przyczyna zespołu jelita nadwrażliwego nie jest jeszcze całkowicie wyjaśniona, znaczenie ma tutaj szereg czynników. Najistotniejszym z nich jest zaburzenie interakcji jelitowo-mózgowej. W prawidłowym funkcjonowaniu tego mechanizmu udział biorą czynniki neurogenne, endokrynne (hormonalne) i immunologiczne (związane z układem odpornościowym), na które istotny wpływ ma mikrobiota jelitowa - różnorodne organizmy (wirusy, bakterie, eukariota) zasiedlające organizm każdego człowieka, przede wszystkim jego przewód pokarmowy. Wśród innych istotnych czynników biorących udział w powstawaniu IBS wymienia się nadwrażliwość trzewną, nieprawidłową motorykę przewodu pokarmowego, zaburzenia immunologiczne w jelicie oraz w mózgu. Czynniki dietetyczne, ze szczególnym uwzględnieniem słabo wchłanialnych, łatwo fermentujących krótkołańcuchowych węglowodanów i polioli (FODMAPs), mogą wpływać na powstawanie i nasilenie objawów schorzenia. Dotychczas nie udowodniono znaczenia nadwrażliwości na gluten czy alergii pokarmowej w powstawaniu zespołu jelita nadwrażliwego. Nie należy pomijać wpływu czynników psychospołecznych na przebieg i wyniki leczenia schorzenia. Badania kliniczne wykazały, że u ok. 50-80% osób cierpiących z powodu IBS istnieje związek pomiędzy stresem a wystąpieniem i stopniem nasilenia objawów [1]. Rodzinne występowanie zespołu jelita nadwrażliwego świadczy o roli czynników genetycznych w patogenezie tego schorzenia. Zespół jelita nadwrażliwego może też wystąpić po ostrym infekcyjnym zapaleniu żołądka i jelit [1, 2].

Objawy zespołu jelita nadwrażliwego

Głównym objawem zespołu jelita nadwrażliwego jest ból brzucha - niecharakterystyczny, o różnej i zmiennej lokalizacji, najczęściej w podbrzuszu. Brak tego objawu wyklucza postawienie diagnozy IBS [1].

Z zespołem jelita nadwrażliwego mogą być związane poniższe objawy [1]:

• nawracające wzdęcia, 
• uczucie parcia w odbycie, 
• pilna potrzeba wypróżnienia,
• uczucie niepełnego wypróżnienia, 
• zmiana liczby oddawanych stolców,
• nieprawidłowe uformowanie i/lub obecność śluzu w stolcu,
• objawy spoza przewodu pokarmowego (bóle głowy, migrena, bóle mięśni, znużenie i przewlekłe zmęczenie, zaburzenia snu, seksualne, psychiczne oraz w oddawaniu moczu).

Diagnostyka zespołu jelita nadwrażliwego

Rozpoznanie IBS lekarz ustala na podstawie objawów klinicznych zgłaszanych przez pacjenta. Diagnoza zespołu jelita nadwrażliwego opiera się opracowanych przez międzynarodową grupę ekspertów wytycznych tzw. IV kryteriach rzymskich [1,2]. Według aktualnych kryteriów, o IBS można mówić w przypadku nawracającego bólu brzucha występującego co najmniej 1 dzień w tygodniu przez ostatnie 3 miesiące i który spełnia co najmniej 2 z poniższych kryteriów:

• wiąże się z wypróżnieniem,
• wiąże się ze zmianą częstości wypróżnień,
• wiąże się ze zmianą konsystencji stolca.

Z uwagi na dominujące objawy wyróżnia się 4 główne podtypy zespołu jelita drażliwego: z dominującym zaparciem, z dominującą biegunką, ze zmiennym rytmem wypróżnień i niesklasyfikowaną postać IBS [1, 2].

Nie istnieją testy diagnostyczne potwierdzające IBS, ale lekarz może zlecić badania dodatkowe np. badania krwi lub stolca w celu wykluczenia innych możliwych przyczyn objawów (m.in. celiakii, infekcji, nieswoistych chorób zapalnych jelit) [1,2].

W niektórych przypadkach wskazane może być wykonanie badań endoskopowych dolnego lub górnego odcinka przewodu pokarmowego - gastroskopii lub kolonoskopii. Kolonoskopia jest zalecana u osób powyżej 50 r.ż., przy występowaniu niepokojących objawów lub sugerujących inną niż IBS przyczynę objawów [2]. Do dolegliwości sugerujących potrzebę pogłębienia diagnostyki należą:

• niezamierzona utrata masy ciała,
• występowanie objawów w nocy,
• niedawna antybiotykoterapia,
• pobyty w rejonach endemicznego występowania chorób zakaźnych lub pasożytniczych,
• krótki czas trwania objawów,
• występowanie objawów w nocy,
• stan podgorączkowy lub gorączka,
• krwawienie z dolnego odcinka przewodu pokarmowego lub krew w stolcu,
• w wywiadzie rodzinnym: rak jelita grubego, celiakia, nieswoiste choroby zapalne jelit,
• w badaniu fizykalnym: wyczuwalny opór w jamie brzusznej, wodobrzusze,
• w badaniach laboratoryjnych: niedokrwistość, zwiększona liczba białych krwinek [2].

O potrzebie dodatkowych badań decyduje lekarz na podstawie wywiadu i przeprowadzonego badania przedmiotowego.

Modyfikacje dietetyczne i trybu życia

Z uwagi na to, że przyczyna zespołu jelita nadwrażliwego nie jest jeszcze jednoznacznie ustalona, nie jest możliwe zastosowanie leczenia przyczynowego [1]. Należy zdawać sobie sprawę, że jest to choroba przewlekła i objawy będą zapewne nawracały przez większość życia [1]. Nie oznacza to jednak, że nie dysponujemy żadnymi sposobami na zmniejszenie częstości i natężenia objawów. Bardzo istotna jest modyfikacja stylu życia, przede wszystkim unikanie czynników powodujących dolegliwości [1].

1. Zwiększenie aktywności fizycznej (regularne spacery, uprawianie sportu np. jogi) [1].
2. Zadbanie o zdrowie psychiczne:

• poszukiwanie skutecznych sposobów walki ze stresem, 
• stosowanie technik relaksacyjnych, 
• dbanie o dobry sen, 
• w razie konieczności pomoc psychologiczna [1,2].

3. Modyfikacje dietetyczne:

• regularne spożywanie posiłków bez pośpiechu [3],
• identyfikacja i unikanie czynników zaostrzających dolegliwości (używek, produktów zawierających konserwanty),
• stosowanie błonnika rozpuszczalnego (babka jajowata, babka płesznik; proponowana dawka 10-25 g/dobę),
• czasowe ograniczenie pokarmów zawierających fermentujące oligo-, di- i monosacharydy oraz poliole (FODMAP) m.in. pszenicy, mleka, nabiału, czerwonego mięsa, jabłek, gruszek, arbuzów, cebuli, czosnku, kapusty, brukselki, fasoli, brokułów, kalafiora, śliwek, kofeiny, mannitolu, sorbitolu, ksylitolu,
• unikanie lub ograniczenie mleka lub produktów mlecznych - 20% pacjentów z IBS ma nietolerancję laktozy [1, 2].

Leczenie farmakologiczne zespołu jelita nadwrażliwego

Jeżeli objawy utrzymują się mimo modyfikacji trybu życia, wymagane może być włączenie leczenia farmakologicznego. 

W zmniejszeniu objawów skuteczne może być stosowanie olejku z mięty pieprzowej, w dawce 180-225 mg 2 razy na dobę przez okres 2-12 tygodni lub preparatów probiotyków zawierających szczepy o udowodnionej skuteczności w leczeniu IBS [2]. Chociaż z uwagi na niedostateczną siłę dowodów, preparaty zawierające STW 5 nie znalazły się w rekomendacjach, to mogą one być pomocne w łagodzeniu objawów [2]. Nadzieje wiązane są również z maślanem sodu [3].

W łagodzeniu objawów stosuje się również m.in. środki rozkurczowe takie jak hioscyna, drotaweryna oraz niektóre leki stosowane w leczeniu depresji (trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny). W niezaparciowych postaciach zespołu jelita nadwrażliwego można zastosować 14-dniową terapię antybiotykiem rifaksyminą. Przeciwbiegunkowo działa loperamid, a na zaparcie można zastosować makrogole, jednak nie wpływają one na nasilenie innych objawów zespołu jelita nadwrażliwego [2].

Referencje:

1. K. Adrych. Zespół jelita drażliwego w świetle najnowszych wytycznych. Varia Medica. 2019; 3 (2).
2. A. Pietrzak et al. Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita nadwrażliwego. Gastroenterology Review. 2018; 13 (4).
3. A. Załęski et al. Butyric acid in irritable bowel syndrome. Prz Gastroenterol 2013; 8 (6): 350–353.
4. B. Skrzydło-Radomańska et al. Zespół jelita drażliwego w: Gajewski, P, Interna Szczeklika Mały Podręcznik 2020/2021. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.4.14 (ostatni dostęp: 07.12.2021)