Afazja

Czym jest afazja?

Afazja to objaw uszkodzenia mózgu polegający na wystąpieniu zaburzeń mowy u osoby, która dotąd sprawnie posługiwała się mową, nie miała problemów z jej rozumieniem, potrafiła czytać i pisać. Pacjenci z afazją nie umieją wyrazić słowami własnych myśli, konstruować zdań, a nawet wypowiadać pojedynczych słów. Nie rozumieją mowy innych osób, mają problemy z pisaniem, czytaniem, nazywaniem przedmiotów, powtarzaniem. Afazja jest wynikiem uszkodzenia ośrodków mowy lub ich połączeń, które znajdują się w dominującej półkuli mózgu. Lewa półkula dominuje u 95% osób praworęcznych i 70% osób leworęcznych, a u 30% ludzi brak wyraźnej dominacji. Dlatego afazja to najczęściej skutek uszkodzenia lewej półkuli mózgu. Rzadziej zdarza się, że powstaje w następstwie uszkodzenia półkuli prawej.

Jakie są przyczyny afazji?

Afazję mogą wywoływać różne choroby. Do rozwoju afazji dochodzi wtedy, gdy choroba toczy się w części mózgu obejmującej ośrodki mowy. Najczęstsze przyczyny to: udar niedokrwienny lub krwotoczny mózgu, uraz czaszkowo-mózgowy, guz mózgu, proces zapalny, który może być wywołany przez czynnik infekcyjny (bakterię lub wirusa) albo czynnik nieinfekcyjny (np. proces autoimmunologiczny). Afazję może spowodować również proces zwyrodnieniowy (neurodegeneracyjny), który toczy się u osób z zespołem otępiennym, czy napad padaczkowy.

Jakie wyróżniamy typy afazji?

Istnieją liczne klasyfikacje afazji, opracowane przez specjalistów różnych dziedzin naukowych. Niektóre klasyfikacje jako kryterium przyjmują lokalizację uszkodzenia w mózgu, inne – objawy kliniczne.

Jedna z powszechnie stosowanych klasyfikacji wyróżnia następujące typy afazji:

1. Afazja ruchowa
   

   Afazja ruchowa, inaczej nazywana afazją Broki, motoryczną lub ekspresyjną, powstaje w wyniku uszkodzenia ośrodka mowy w płacie czołowym. Charakteryzuje się niemożnością wyrażenia myśli słowami przy zachowanym rozumieniu mowy, dodatkowo upośledzone są nazywanie, powtarzanie, czytanie i pisanie. Oznacza to, że osoba rozumie, co się do niej mówi, i wie, co chce powiedzieć, ale nie potrafi skonstruować zdania lub wypowiedzieć pojedynczego słowa. Mowa jest niepłynna, chorzy tworzą zdania powoli, widać, że przychodzi im to z trudem. Słowa są zniekształcone, a zdania – uproszczone, o nieprawidłowej budowie gramatycznej. Pacjent myli przypadki, tryby i czasy. Mowa staje się zwarta, brakuje w niej wielu dopełniających słów, co skutkuje powstaniem mowy telegraficznej – przykładem może tu być wypowiedź „Żona przyjść szpital”. Osoby z afazją Broki są najczęściej świadome swoich deficytów i sfrustrowane. Afazję ruchową jako pierwszy opisał Paul Broca w 1861 r.

2.  Afazja czuciowa
   

   Afazja czuciowa, nazywana też afazją Wernickego, sensoryczną lub receptywną, powstaje wskutek uszkodzenia ośrodka mowy w płacie skroniowym. Cechuje się zaburzeniem rozumienia mowy, zarówno własnej, jak i innych osób, dodatkowo upośledzone są nazywanie, powtarzanie, czytanie i pisanie. Mowa pacjentów jest płynna, wypowiadana bez wysiłku, ale pozbawiona logicznego sensu. Słów jest bardzo dużo, ale są one używane niezgodnie ze znaczeniem; chory tworzy również nowe słowa, które nic nie znaczą. To mowa niezrozumiała dla rozmówcy. Wypowiedzi pacjenta przybierają postać „sałaty słownej”, która zawiera szereg płynnie wymawianych słów, niepozostających jednak w logicznym związku (przykład: „Żelakota ten pójdzie mama zrób pot”). Osoba obcojęzyczna mogłaby odnieść wrażenie, że to mowa prawidłowa, ale ktoś, kto posługuje się tym samym językiem co chory, od razu zauważa, że jest ona pusta, pozbawiona sensu. Pacjenci z afazją Wernickego nie do końca zdają sobie sprawę z faktu, że nie rozumieją mowy i że sami nie są rozumiani. Afazja czuciowa została odkryta przez Carla Wernickego w 1874 r.

3. Afazja całkowita
   

   Afazja całkowita, inaczej globalna, to współistnienie afazji ruchowej i czuciowej. Chory ma problemy z tworzeniem wypowiedzi i rozumieniem mowy, upośledzone są także nazywanie, powtarzanie, pisanie i czytanie. Uszkodzenie obejmuje rozległy obszar mózgu, w którym zlokalizowany jest zarówno ruchowy, jak i czuciowy ośrodek mowy.

4. Afazja amnestyczna
   

   Afazja amnestyczna, nazywana też nominalną, nominacyjną lub anomią, powstaje w wyniku uszkodzenia w płacie skroniowym albo na styku płatów skroniowego, czołowego i potylicznego. Charakteryzuje się zaburzeniem nazywania, czyli utrudniony jest dostęp do wewnętrznego słownika (leksykonu). Gdy osobie z afazją amnestyczną pokażemy długopis i zapytamy, co to jest, odpowiedź może brzmieć: „Coś do pisania”. Chory wie, do czego służy przedmiot, ale sprawia wrażenie, jakby zapomniał nazwy. Jeżeli podpowiemy złą nazwę, natychmiast to zauważy, a jeżeli nazwę dobrą – od razu będzie wiedział, że jest właściwa. Mowa spontaniczna jest prawidłowa, z wyjątkiem pauz spowodowanych trudnością w odnajdywaniu słów. Rozumienie mowy, powtarzanie, czytanie i pisanie pozostają zachowane.

5. Afazja przewodzenia
   

   Afazja przewodzenia, czyli przewodzeniowa lub kondukcyjna, charakteryzuje się upośledzeniem powtarzania. Większość pacjentów nie ma problemów z mową spontaniczną, poprawnie buduje zdania i rozumie przebieg rozmowy, ale może być niezdolna do powtórzenia nawet pojedynczego wyrazu. Na przykład chory nie potrafi powtórzyć słowa „jabłko”, umie natomiast spontanicznie powiedzieć: „Bardziej lubię jabłka niż gruszki”. W afazji przewodzenia uszkodzenie lokalizuje się albo w górnych okolicach płata skroniowego, albo w dolnych okolicach płata ciemieniowego.

6. Afazja transkorowa
   

   To afazja cechująca się prawidłowym powtarzaniem. W afazji transkorowej ruchowej pacjent ma trudności z wyrażeniem myśli, mówi niepłynnie i z trudem, ale rozumie cudzą mowę i prawidłowo powtarza. Afazja transkorowa czuciowa polega na trudnościach w rozumieniu mowy, ale chorzy mówią płynnie i potrafią powtarzać.

Co robić, gdy wystąpi afazja?

Afazja jest zawsze objawem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, świadczy o chorobie mózgu i wymaga konsultacji z lekarzem. Jeżeli pojawi się nagle, u osoby, która dotąd nie miała zaburzeń neurologicznych, należy natychmiast wezwać karetkę pogotowia ratunkowego. Nagłe wystąpienie afazji najczęściej jest wynikiem udaru mózgu – a wtedy leczenie trzeba rozpocząć niezwłocznie po pierwszych objawach. Osoba, która przebywa sama i jest świadoma nagłego pojawienia się zaburzeń mowy, powinna jak najszybciej zwrócić uwagę osób ze swojego otoczenia, aby w porę uzyskać pomoc.

Na czym polega diagnostyka afazji?

Diagnozowaniem przyczyn afazji zajmują się neurolodzy. W pierwszej kolejności lekarz zbiera dokładny wywiad, czyli pyta o różne szczegóły, np. czy afazja wystąpiła nagle, czy jest to proces nasilający się już od jakiegoś czasu. Zwykle konieczne jest wykonanie badania neuroobrazowego głowy – zleca się tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny.

Jak leczy się afazję?

Trzeba pamiętać, że afazja nie jest jednostką chorobową, ale objawem choroby toczącej się w mózgu. Pierwszy etap leczenia to zatem leczenie choroby, która wywołała afazję. Etap drugi to rehabilitacja mowy, która ma na celu stopniowe zmniejszanie zaburzeń mowy.

Czy afazja może ustąpić?

Stopień nasilenia afazji zależy od rozległości uszkodzenia mózgu i od rodzaju choroby. Rokowanie co do powrotu do zdrowia jest inne u każdego pacjenta. Afazja może całkowicie ustąpić, może się częściowo wycofać, może też utrzymywać się do końca życia.

Piśmiennictwo:

1. Bradley WG, Daroff RB, Fenichel GM et al. Neurologia w praktyce klinicznej. Lublin 2007.
2. Goodglass H, Boller WF, Grafman J (eds.). Handbook of Neuropsychology. Amsterdam 1988.
3. Louis ED, Rowland LP, Mayer SA et al. Merrit Neurologia. Wrocław 2017.
4. Mumenthaler M, Heinrich M, Podemski R et al. Neurologia. Wrocław 2001.
5. Prusiński A. Neurologia praktyczna. Warszawa 2011.
6. Stępień A. Neurologia. Warszawa 2015.