Odkleszczowe zapalenie mózgu

Co to jest odkleszczowe zapalenie mózgu?

Odkleszczowe zapalenie mózgu, nazywane też kleszczowym lub wczesnoletnim, jest wirusowym zakażeniem ośrodkowego układu nerwowego. Jak sama nazwa wskazuje – to choroba odzwierzęca, przenoszona przez kleszcze. Chorobę wywołuje wirus kleszczowego zapalenia mózgu, który należy do rodziny flawiwirusów. Rezerwuarem, czyli środowiskiem, w którym rozmnaża się wirus, są: małe gryzonie (myszy, nornice, wiewiórki, krety, zające, lisy), jelenie, sarny, ptaki, zwierzęta domowe (owce, krowy, kozy, psy) i oczywiście kleszcze. Kleszcze są jednocześnie przenosicielami wirusa.

Gdzie i kiedy jesteśmy najbardziej narażeni na spotkanie kleszcza zakażonego wirusem?

Odkleszczowe zapalenie mózgu występuje w Europie (Austria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Rosja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Węgry) oraz w Azji (Chiny, Japonia, Korea Południowa, Mongolia, Rosja). W Polsce rejony endemiczne kleszczowego zapalenia mózgu znajdują się na północy i wschodzie kraju – są to województwa warmińsko-mazurskie, podlaskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubelskie i opolskie. 

Kleszcze przebywają głównie w wysokich trawach czy krzakach i na gałęziach drzew. Do ukłucia przez kleszcza dochodzi najczęściej na terenach zielonych: na łąkach, w lasach i parkach, na ogródkach działkowych. Występują dwa szczyty zachorowań na odkleszczowe zapalenie mózgu, przypadające w czasie największej aktywności kleszczy – w okresie wiosenno-letnim i jesiennym. Ze względu na ocieplenie klimatu i łagodne zimy okres aktywności kleszczy jest coraz dłuższy, a do ukłucia może dojść w dowolnym momencie roku.

Jak dochodzi do zakażenia wirusem odkleszczowego zapalenia mózgu?

Najczęściej zakażenie jest skutkiem ukłucia przez zakażonego kleszcza, w którego ślinie znajduje się wirus. Kleszcz przebija skórę i podczas ssania krwi wraz ze śliną bardzo szybko wprowadza wirusy do organizmu człowieka. Ślina kleszczy ma właściwości znieczulające, dlatego często nie zauważa się ukłucia. Istnieje też możliwość zakażenia drogą pokarmową – w wyniku spożycia niepasteryzowanego mleka od zakażonych krów, owiec, kóz – oraz drogą oddechową, przez wdychanie kału zakażonych kleszczy znajdującego się w kurzu (np. unoszącym się z siana, na którym bytowały kleszcze), ale to bardzo rzadkie przypadki. Wirus nie przenosi się z człowieka na człowieka.

Jakie są objawy odkleszczowego zapalenia mózgu?

Choroba może mieć różny przebieg. Okres wylęgania wirusa trwa od 4 do 28 dni. Zwykle po 7–10 dniach od ukłucia przez kleszcza możemy się spodziewać pierwszych objawów choroby. 

Najczęściej zakażenie wirusem przebiega poronnie, czyli łagodnie i niecharakterystycznie, lub zupełnie bezobjawowo. Osoba zakażona może nawet nie wiedzieć, że przechorowała odkleszczowe zapalenie mózgu. Dzieje się tak, kiedy wirus wnika do organizmu człowieka i zostaje wyeliminowany już na samym początku.

Zapalenie może przebiegać jednofazowo – przypomina wtedy zwykłą infekcję wirusową. Występują gorączka (zwykle nie wyższa niż 38 st. C) i objawy grypopodobne. Osoba zakażona skarży się na złe samopoczucie, zmęczenie, osłabienie, rozbicie i dreszcze, zgłasza bóle mięśni, stawów, głowy, brzucha. Czasami pojawiają się również nudności i wymioty. Objawy trwają około 7 dni i ustępują. Choroba się kończy i nie następuje druga faza. 

Możliwy jest jednak również przebieg dwufazowy:

• Pierwsza faza choroby charakteryzuje się nagłym wystąpieniem gorączki i objawów grypopodobnych, które zwykle ustępują po 7 dniach. Po kilku dniach dobrego samopoczucia zaczyna się faza druga.
• W drugiej fazie choroby pojawiają się objawy neuroinfekcji – oznacza to, że wirus drogą krwi dostał się do ośrodkowego układu nerwowego. 

Zależnie od rozległości zajęcia ośrodkowego układu nerwowego choroba może przybierać różne postacie:

• Postać oponowa (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych) występuje wtedy, gdy choroba ogranicza się do opon mózgowo-rdzeniowych. Pacjenci mają wysoką gorączkę, nawet powyżej 40 st. C. Skarżą się na ból głowy, gałek ocznych i karku, nudności i wymioty. Mogą zgłaszać światłowstręt, czyli nadwrażliwość na światło, ale też nadwrażliwość na dźwięki i dotyk. Pojawiają się objawy oponowe, przykładowo sztywność karku, którą czasami pacjent sam zauważa. 
• Postać mózgowa (zapalenie mózgu) rozwija się, gdy zakażenie oprócz opon mózgowo-rdzeniowych obejmuje mózgowie. To dużo bardziej niebezpieczna postać choroby. Charakteryzuje się występowaniem zaburzeń świadomości i ogniskowych objawów uszkodzenia układu nerwowego. Pacjent staje się senny, spowolniały, ma zaburzenia koncentracji, uwagi i pamięci, jest zdezorientowany, ma problemy z logicznym odpowiadaniem na pytania i wykonywaniem poleceń. Dodatkowo pojawiają się objawy ogniskowego uszkodzenia układu nerwowego: niedowład kończyn, zaburzenia równowagi, oczopląs, zaburzenia czucia czy objawy uszkodzenia nerwów czaszkowych (opadnięcie kącika ust, zaburzenia połykania i mowy – mowa niewyraźna, bełkotliwa). Mogą wystąpić napady padaczkowe.
• Postać rdzeniowa (zapalenie rdzenia kręgowego) to najrzadsza postać kliniczna, która objawia się szybko rozwijającym się niedowładem kończyn i zaburzeniami czucia.
• Postać oponowo-mózgowo-rdzeniowa jest rozpoznawana wówczas, gdy wirus atakuje opony mózgowo-rdzeniowe, mózg i rdzeń kręgowy. Chorzy mają objawy uszkodzenia zarówno mózgowia, jak i rdzenia kręgowego. Obserwuje się zaburzenia świadomości i liczne ogniskowe objawy uszkodzenia układu nerwowego.

Objawy neurologiczne odkleszczowego zapalenia mózgu zazwyczaj ustępują w ciągu kilku tygodni. W cięższych przypadkach wycofują się powoli, a chorzy wymagają kilkumiesięcznej rehabilitacji, aby wrócić do pełnej sprawności. Zdarza się, że choroba pozostawia trwały deficyt neurologiczny, co oznacza, że pacjent nigdy nie wraca do stanu sprzed zachorowania. W najcięższych przypadkach może dojść do zgonu – gdy stopniowo narastają zaburzenia świadomości i dochodzi do uszkodzenia struktur mózgu odpowiedzialnych za utrzymanie podstawowych funkcji życiowych, takich jak oddychanie i praca serca. 

Na odkleszczowe zapalenie mózgu można zachorować w każdym wieku. To, dlaczego choroba ma różny przebieg u różnych osób, pozostaje niewyjaśnione. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jak zapalenie będzie przebiegać u nas.

Jak rozpoznaje się odkleszczowe zapalenie mózgu?

Najpierw lekarz zbiera dokładny wywiad – wszystkie informacje uzyskane podczas rozmowy z chorym lub członkiem rodziny są ważne i pomagają w postawieniu diagnozy. Istotne jest, jakie pacjent miał objawy, jak długo się one utrzymywały i w jakiej kolejności się pojawiały. Jeżeli przez kilka dni występowały gorączka i objawy grypopodobne, a następnie dolegliwości ustąpiły i po tygodniu względnie dobrego samopoczucia pojawiły się objawy ogniskowego uszkodzenia układu nerwowego – należy podejrzewać odkleszczowe zapalenie mózgu. Jeśli dodatkowo chory zauważył ukłucie przez kleszcza lub przebywał w rejonie zwiększonej zachorowalności, są to informacje, które wzmacniają podejrzenie.

Następnie lekarz przystępuje do badania. Dokładnie ocenia stan chorego i przeprowadza badanie neurologiczne, podczas którego ustala, jakie obszary układu nerwowego są objęte zakażeniem. Jeżeli występują objawy uszkodzenia układu nerwowego, wykonuje się badanie neuroobrazowe głowy – tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny, które mogą uwidocznić zmiany w obrębie mózgowia. Aby jednak postawić diagnozę, należy zrobić punkcję lędźwiową i pobrać do badania płyn mózgowo-rdzeniowy. W odkleszczowym zapaleniu mózgu wynik badania płynu mózgowo-rdzeniowego jest nieprawidłowy i wskazuje na stan zapalny w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. By ostatecznie ustalić źródło zapalenia, wykonuje się badania laboratoryjne – w surowicy krwi i płynie mózgowo-rdzeniowym szuka się specyficznych przeciwciał przeciw wirusowi odkleszczowego zapalenia mózgu. Są to wyspecjalizowane białka układu odpornościowego, które organizm człowieka produkuje w wyniku kontaktu z wirusem.

Jak leczy się odkleszczowe zapalenia mózgu?

Nie istnieje lek przeciwwirusowy, który byłyby skuteczny w walce z wirusem odkleszczowego zapalenia mózgu. Organizm musi sam zwalczyć wirusa. Leczenie polega na działaniu objawowym. Stosuje się leki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, przeciwwymiotne, przeciwobrzękowe, przeciwpadaczkowe. Podaje się płyny, elektrolity, odpowiednie posiłki. Pacjent jest rehabilitowany ruchowo, a gdy to konieczne – również logopedycznie. Ćwiczenia rehabilitacyjne są dostosowane do aktualnego stanu chorego. 

Czy można uchronić się przed odkleszczowym zapaleniem mózgu?

Najprostszym sposobem na ochronę przed zachorowaniem jest zapobieganie ukąszeniu przez kleszcza. Co możemy zrobić?

• Unikać przebywania na terenach zwiększonego ryzyka występowania kleszczy.
• Szczelnie osłaniać skórę ubraniem (długi rękaw, długie nogawki, skarpety naciągnięte na spodnie, wysokie buty, nakrycie głowy, jasny strój, tak by łatwiej było dostrzec kleszcza).
• Stosować środki odstraszające kleszcze, gdy jesteśmy na terenach ryzyka.
• Po powrocie z lasu lub łąki – dokładnie oglądać całe swoje ciało, ze szczególnym uwzględnieniem pachwin, pach, obszaru za małżowinami usznymi i fałdów skórnych.

Z kolei najskuteczniejszą metodą zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu są szczepienia, które można wykonywać już po 1. roku życia. Szczepienie chroni przed zachorowaniem prawie w 100%.

Schemat szczepienia wygląda następująco:

• pierwsza dawka – zimą lub wczesną wiosną (co zapewni nam ochronę już w danym sezonie)
• druga dawka po 4–12 tygodniach od pierwszej
• trzecia dawka po 9–12 miesiącach od drugiej 
• dawka przypominająca po 3–5 latach od ostatniego szczepienia. 

Jak prawidłowo usunąć kleszcza?

W razie zauważenia kleszcza na skórze trzeba go jak najszybciej usunąć:

• ująć pincetą jak najbliżej skóry i chwycić za główkę
• lekko ścisnąć, tak by kleszcza nie zgnieść
• zdecydowanym ruchem pociągnąć do tyłu (nie wykręcać!).

Po usunięciu kleszcza należy zdezynfekować miejsce ukłucia. Kleszcza, którego chcemy usunąć, niczym nie smarujmy ani nie polewajmy! Sprawi to, że kleszcz wtłoczy (wypluje) patogeny, których jest nosicielem, do organizmu człowieka.

Piśmiennictwo:

1. Baumann-Popczyk A, Sadkowska-Todys M, Zieliński A. Choroby zakaźne i pasożytnicze – epidemiologia i profilaktyka. Bielsko-Biała 2014.
2. Flisiak R. Choroby zakaźne i pasożytnicze. Lublin 2020.
3. Katz M, Kozubski W, Liberski P (eds.). Choroby zakaźne układu nerwowego. Warszawa 2020.
4. Louis E, Rowland L, Mayer S et al. Merritt Neurologia. Wrocław 2017.
5. Stępień A. Neurologia. Warszawa 2015.