Co oznacza powiększone serce (kardiomegalia)?

Czym jest kardiomegalia?

Serce osoby dorosłej ma około 12 cm długości, 9 cm szerokości i mniej więcej 6 cm grubości (wymiar mierzony od strony klatki piersiowej w kierunku pleców). Dawniej stosowana „zasada pięści” mówi, że wielkość serca danego człowieka odpowiada wielkości zwiniętej w pięść dłoni tej osoby. Serce przeciętnie waży 250–350 g, co odpowiada około 0,45% męskiej i blisko 0,40% kobiecej masy ciała. Wielkość i masa serca zależą od wieku, masy i budowy ciała, wykonywanego wysiłku fizycznego oraz ewentualnych przebytych chorób serca. Masa serca sportowców wytrzymałościowych może wynosić do 500 g, co jest wartością graniczną, bo przy takiej masie mogą pojawić się trudności w unaczynieniu tak dużego mięśnia przez dostarczające tlen tętnice wieńcowe.

Kardiomegalia to termin oznaczający powiększenie serca. Obserwuje się wówczas serce powiększone w całości lub powiększenie sylwetki serca, w którymś z jego wymiarów. Wyróżnia się dwa procesy mogące prowadzić do powiększenia serca:

• poszerzenie jam serca (dylatację),
• pogrubienie mięśnia ściany serca (hipertrofię).

Powiększone serce nie jest jeszcze rozpoznaniem choroby, a jedynie stwierdzeniem objawu, który może (choć nie musi) oznaczać zaburzenia pracy serca. Informacja o powiększonym sercu wymaga dalszej diagnostyki kardiologicznej w celu ustalenia przyczyn takiego stanu.

Powiększone serce – najczęstsze objawy

Objawy powiększenia serca uzależnione są od choroby, która je wywołała. Objawami kardiologicznymi mogącymi towarzyszyć chorobom przebiegającym z kardiomegalią są:

• duszność;
• pogorszona tolerancja wysiłku – szybkie męczenie się czynnościami, które dotychczas wykonywane były bez problemu;
• bóle w klatce piersiowej – zwłaszcza bóle za mostkiem, gniotące i pojawiające się w czasie wysiłku lub stresu;
• omdlenia;
• zawroty głowy;
• uczucie kołatania serca;
• miękkie obrzęki okolic stawów skokowych (kostek) i podudzi.

Powiększenie serca może przebiegać również bezobjawowo, zwłaszcza jeśli choroba je wywołująca jest w początkowym stadium lub stwierdza się jedynie powiększenie sylwetki serca bez chorób towarzyszących.

Powiększone serce – przyczyny

Do rozwoju kardiomegalii prowadzi wiele chorób, które można podzielić na: wrodzone wady serca, nabyte choroby serca oraz inne schorzenia pozasercowe, głównie endokrynologiczne i metaboliczne.

Powiększone serce u dziecka to zwykle wynik wrodzonej wady serca, która często może być uwidoczniona w życiu płodowym (kardiomegalia u płodu). Rzadsze przyczyny kardiomegalii u dziecka to: zapalenie mięśnia sercowego, powikłania operacji kardiochirurgicznych, kardiomiopatie, zapalenie osierdzia, jak również choroby genetyczne i metaboliczne skutkujące nieprawidłową budową mięśnia sercowego.

Powiększone serce u dorosłego znacznie częściej wiąże się z nabytymi chorobami serca, zwłaszcza: chorobą niedokrwienną serca, nadciśnieniem tętniczym, nabytymi wadami zastawek serca oraz różnego typu kardiomiopatiami. Kardiomiopatia to schorzenie, w przebiegu którego mięsień sercowy ulega niekorzystnej przebudowie, w wyniku czego jego praca zostaje zaburzona. Wyróżnia się trzy główne typy kardiomiopatii:

• przerostową – mięsień serca (miokardium) ulega pogrubieniu, przez co zmniejsza się wielkość jam serca, ale samo serce nie powiększa się początkowo w istotny sposób;
• rozstrzeniową – ten typ najczęściej i najszybciej wywołuje kardiomegalię, ponieważ w jej przebiegu dochodzi do znacznego powiększenia jam serca z jednoczesnym rozciągnięciem włókien mięśnia sercowego;
• restrykcyjną – jej przyczyną jest nadmierna sztywność mięśnia sercowego, co ogranicza jego możliwości rozkurczowe.

Do powiększenia serca może dojść również z powodów niezwiązanych bezpośrednio ze schorzeniem kardiologicznym, takich jak:

• przewlekłe choroby układu oddechowego – zwłaszcza przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP);
• nadciśnienie płucne;
• choroby tarczycy;
• choroby tkanki łącznej, np. toczeń rumieniowaty układowy lub twardzina układowa;
• ciężka niedokrwistość;
• nadużywanie alkoholu / narkomania.

Powiększone serce w RTG nie zawsze oznacza chorobę. Sylwetka serca może być powiększona tylko pozornie – jeśli badanie rentgenowskie zostało wykonane w fazie wdechu, przepona, która jest mięśniem oddechowym, unosi nieco serce, przez co może ono wydawać się na zdjęciu większe, niż jest w rzeczywistości. Pozornie powiększone serce u dorosłego obserwuje się również w przypadku osób stosunkowo niskich, z szeroką klatką piersiową (krępa budowa ciała).

Powiększone serce – jakie badania wykonać?

Informacja o powiększonym sercu na RTG zwykle pojawia się przy okazji wykonywania badania klatki piersiowej z innych powodów i budzi niepokój pacjentów. Należy pamiętać, że badanie RTG nie służy do oceny funkcjonalnej serca, lecz jest tylko badaniem mogącym sugerować ewentualne problemy kardiologiczne. Aby wykluczyć lub potwierdzić chorobę serca, niezbędne jest wykonanie dodatkowych badań. Lekarz wykona badanie przedmiotowe (osłuchiwanie celem wykrycia szmerów serca lub zaburzeń rytmu), może zlecić również badanie EKG lub skierować pacjenta na badanie echokardiograficzne (echo serca). To właśnie echo serca odpowiada najdokładniej na pytanie, co oznacza powiększone serce. Dzięki technice echokardiograficznej można ocenić wielkość jam serca (komór oraz przedsionków), a także grubość mięśnia sercowego. Informacje te pozwalają ustalić dalszą ścieżkę diagnostyczną i sposób leczenia.

Powiększone serce – leczenie

Jak leczyć powiększone serce? Odpowiedź na to pytanie uzależniona jest od oceny serca przez kardiologa. Samo powiększone serce na RTG nie jest jeszcze wskazaniem do leczenia. W przypadku rozpoznania innych chorób, które wywołują powiększenie serca, wybór terapii zależy od rozpoznanej choroby. Jeśli została stwierdzona kardiomiopatia, kluczowe znaczenie ma hamowanie postępu choroby – usunięcie czynnika, który ją wywołał (alkohol, niektóre leki) i włączenie leczenia farmakologicznego. Bardzo istotne są również utrzymywanie prawidłowego ciśnienia tętniczego krwi oraz leczenie chorób towarzyszących, zwłaszcza cukrzycy i przewlekłej choroby nerek. Jeżeli rozpoznano niewydolność serca, leczenie może obejmować także wszczepienie urządzeń wspomagających pracę serca i zapobiegających nagłej śmierci sercowej, a w skrajnych przypadkach – przeszczepienie serca.

Piśmiennictwo:

1. Jahn M, Löwe F (red.). EKG w medycynie ratunkowej i pomocy doraźnej. Edra Urban & Partner, Wrocław 2019.
2. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.16. Wodniecki J, LeśniakW. Kardiomiopatie Medycyna Praktyczna. Dostęp: 06.05.2024 r.
3. Kapłon-Cieślicka A. Diagnosis of heart failure. Kardiologia na co Dzień 2008; 71–75.
4. Elliott PM, Anastasakis A, Borger MA i wsp. Wytyczne ESC dotyczące rozpoznawania i postępowania w kardiomiopatii przerostowej w 2014 roku. Kardiol Pol 2014; 72(11): 1054–1126.