Kortyzol (hormon stresu). Jak obniżyć poziom kortyzolu?

Co to jest kortyzol i za co odpowiada w organizmie?

Choć powszechnie jest znany jako hormon stresu, kortyzol ma różnorodny wpływ na działanie całego organizmu. To główny glikokortykoid uwalniany z warstwy pęczkowej kory nadnerczy. Oś podwzgórze–przysadka–nadnercza reguluje zarówno produkcję, jak i wydzielanie kortyzolu. Kortyzol pełni w organizmie człowieka wiele funkcji, takich jak pośredniczenie w reakcji na stres, regulacja metabolizmu, odpowiedź zapalna i funkcja odpornościowa. Utrata regulacji wydzielania tego hormonu może prowadzić do zaburzeń związanych z nadmiarem kortyzolu (np. zespół Cushinga) lub jego niedoborem (np. choroba Addisona).

Kiedy wykonuje się badanie poziomu kortyzolu i na czym ono polega?

Kortyzol i jego metabolity można oznaczać zarówno w osoczu, jak i w moczu oraz w ślinie. Oznaczenie stężenia w osoczu wykonuje się zwykle czterokrotnie w ciągu dnia: rano, po południu, wieczorem i o północy, w celu oceny rytmu dobowego. Wartości poniżej dolnej granicy normy występują w niedoczynności kory nadnerczy, natomiast zwiększone stężenie kortyzolu jest typowe dla nadczynności kory nadnerczy (czyli zespołu Cushinga). U chorych z nadmiarem kortyzolu poranne stężenie tego hormonu może się mieścić w granicach normy, ale rytm dobowy wydzielania tego hormonu jest zniesiony i nie dochodzi do zmniejszania kortyzolemii w godzinach popołudniowych (wynosi > 50% stężenia porannego) ani osiągania najmniejszej wartości około północy. Utrata rytmu dobowego wydzielania kortyzolu w postaci ciągłej jego sekrecji w godzinach popołudniowych, wieczornych i nocnych jest zwykle najwcześniejszym laboratoryjnym wskaźnikiem zespołu Cushinga. Dobowe wydalanie wolnego kortyzolu z moczem odzwierciedla stężenie wolnego kortyzolu we krwi w danym przedziale czasu. Wydalanie to zwiększa się proporcjonalnie do wzrostu stężenia we krwi dopiero po przekroczeniu całkowitej zdolności wiązania kortyzolu przez białka surowicy i dlatego jest przydatne głównie w diagnostyce nadmiaru kortyzolu. Późnowieczorne badanie stężenia kortyzolu w ślinie wykonuje się przynajmniej dwukrotnie. Pobranie próbek śliny powinno nastąpić między godz. 23.00 a 00.00. Test odzwierciedla stężenie wolnego kortyzolu i jest bardzo przydatny w diagnostyce zespołu Cushinga. W Polsce badanie stężenia kortyzolu w ślinie jest dostępne tylko w wybranych ośrodkach referencyjnych.

Kortyzol – normy

Wynik badania stężenia kortyzolu znacznie przekraczający normę (3–4-razy wyższy niż górna granica normy) jednoznacznie potwierdza rozpoznanie nadmiaru kortyzolu i zespołu Cushinga. Mniejsze niż trzykrotne przekroczenie górnej granicy normy może wystąpić w wielu przypadkach stresowych, takich jak przewlekły lęk, depresja, ale jest wynikiem fizjologicznym podczas prawidłowo przebiegającej ciąży. W otyłości wydalanie wolnego kortyzolu z moczem się nie zwiększa, natomiast jego poranne stężenia mogą być wysokie. Dopiero trzykrotnie uzyskany wynik prawidłowy przemawia przeciwko zespołowi Cushinga ze względu na znaczne wahania stężeń kortyzolu. Przyczyną wyniku fałszywie ujemnego może być zmniejszone przesączanie kłębuszkowe w przebiegu przewlekłej choroby nerek (< 30 ml/min/1,73m2).

Wartości referencyjne stężenia kortyzolu w osoczu mogą się różnić zależnie od producenta zestawu i laboratorium, w którym wykonuje się badanie. Istotne są zależności pomiędzy godziną pobrania i kolejnymi stężeniami kortyzolu:

• godz. 8.00: 138–635 nmol/l (5–23 μg/dl, 50–230 ng/ml),
• godz. 16.00: 80–440 nmol/l (3–16 μg/dl, 30–160 ng/ml),
• godz. 20.00: ≤ 50% wartości porannej z godz. 8.00,
• godz. 24.00: wartość najniższa, ≤ 50 nmol/l (≤ 1,8 μg/dl, ≤ 18 ng/ml).

Stężenia kortyzolu w moczu również różnią się w zależności od laboratorium, jednak przyjmuje się, że nie powinny one przekraczać:

• u dzieci: 2–27 µg/dl,
• u nastolatków: 5–55 µg/dl,
• u dorosłych: 10–100 µg/dl.

Za wysoki kortyzol – objawy i przyczyny

Zespół Cushinga występuje, gdy organizm ludzki jest narażony na wysoki poziom kortyzolu przez dłuższy czas. Różne etiologie zespołu Cushinga można podzielić na zależne od ACTH (hormonu adrenokortykotropowego) i niezależne od ACTH. W podtypach zależnych od ACTH nadmiar ACTH wynika z guza przysadki mózgowej lub pochodzi z innego źródła, takiego jak guz neuroendokrynny w różnej lokalizacji (najczęściej w zakresie przewodu pokarmowego). W obu przypadkach nadprodukcja ACTH stymuluje nadnercza do wytwarzania nadmiaru kortyzolu. W podtypach niezależnych od ACTH występuje etiologia endogenna i egzogenna. Przyczyną endogenną jest zwykle guz nadnerczy, który prowadzi do nadmiernej produkcji kortyzolu. Przyczyną egzogenną (i zarazem jedną z najczęstszych przyczyn) jest nadmierne stosowanie doustnych lub wstrzykiwanych kortykosteroidów. Doustne glikokortykosteroidy, takie jak prednizon, zwiększają ilość kortyzolu w organizmie. Są przepisywane w celu złagodzenia objawów związanych z przewlekłymi chorobami zapalnymi, takimi jak toczeń rumieniowaty układowy i reumatoidalne zapalenie stawów. Objawy zespołu Cushinga zależą od tego, jak podwyższony jest poziom kortyzolu. Typowe oznaki i objawy nadmiaru kortyzolu obejmują: przyrost masy ciała (szczególnie na twarzy i brzuchu), złogi tłuszczu między łopatkami, cukrzycę, nadciśnienie, nadmierne owłosienie (hirsutyzm) u kobiet, osłabienie mięśni i osteoporozę. Leczenie zespołu Cushinga zależy od przyczyny. Najczęstszym sposobem leczenia jest interwencja chirurgiczna. Jednak gdy istnieją przeciwwskazania do operacji, opcją są również antagoniści receptora glikokortykoidowego.

Niski kortyzol – objawy i przyczyny

Pierwotna niedoczynność nadnerczy, znana również jako choroba Addisona, jest najczęściej spowodowana autoimmunologicznym zapaleniem nadnerczy. Inne przyczyny niedoboru kortyzolu to nowotwór złośliwy, infekcja lub krwotok do nadnerczy. Autoimmunologiczne zapalenie nadnerczy jest konsekwencją ataku organizmu na korę nadnerczy. Wtórna niedoczynność nadnerczy wynika z niedostatecznej produkcji ACTH w przednim płacie przysadki mózgowej i zaniku stymulacji nadnerczy przez przysadkę mózgową. Może to być spowodowane chorobą przysadki mózgowej, ale najczęstszą przyczyną jest supresja w wyniku przewlekłego stosowania glikokortykosteroidów w innych celach terapeutycznych. Z tego powodu w każdym przypadku stosowania sterydoterapii należy odstawiać ją bardzo powoli, aby uniknąć objawów nagłego niedoboru kortyzolu. Trzeciorzędowa niedoczynność nadnerczy wynika z braku uwalniania stymulującego kortykoliberyny (ang. corticotropin-releasing hormone, CRH) z podwzgórza. Objawy niedoczynności nadnerczy obejmują: zmęczenie, utratę masy ciała, niedociśnienie tętnicze, przebarwienia skóry, nadmierny apetyt na pokarmy słone. W leczeniu objawów hipokortyzolizmu wymagana jest terapia zastępcza glikokortykosteroidami, np. hydrokortyzonem. Należy pamiętać o zwiększeniu dawki w przypadku ostrych czynników stresogennych, takich jak choroba i operacja, aby uniknąć nagłego niedoboru.

Jak obniżyć kortyzol?

W każdym przypadku stwierdzenia podwyższonego poziomu kortyzolu wymagana jest konsultacja lekarska w celu zbadania, czy wysokie stężenie kortyzolu ma charakter rzeczywisty, czy jest związane z tzw. rzekomą hiperkortyzolemią, wynikającą z bodźców stresowych. U chorych z zespołem Cushinga należy zawsze dążyć do radykalnego leczenia operacyjnego, poprzedzonego w niektórych przypadkach leczeniem farmakologicznym. W razie stwierdzenia hiperkortyzolemii stresowej należy dążyć do usunięcia jej przyczyny, gdyż wówczas podwyższone stężenie kortyzolu ma charakter fizjologiczny i jest wtórne do tej sytuacji. Kluczowe jest wyrównanie schorzeń przewlekłych, które są silnym stresorem dla organizmu. Dieta obfitująca w cukier i tłuszcze nasycone, niska aktywność fizyczna, bezsenność, codzienne życie w biegu prowadzą do wzrostu poziomu kortyzolu we krwi i stale utrzymującego się stanu zapalnego o niewielkim natężeniu, co sprzyja rozwojowi licznych schorzeń, w tym otyłości i chorób układu sercowo-naczyniowego. W celu naturalnego obniżenia poziomu kortyzolu powinno się zmodyfikować przede wszystkim swój styl życia oraz dążyć do leczenia schorzeń towarzyszących, takich jak depresja, cukrzyca, choroby układu sercowo-naczyniowego i otyłość.

Przewlekle podwyższony kortyzol – możliwe powikłania

W wieku rozwojowym u wszystkich dzieci z podwyższonym stężeniem kortyzolu obserwuje się zwolnienie tempa wzrastania, prowadzące ostatecznie do niedoboru wzrostu. Dodatkowo można stwierdzić nadmierny przyrost masy ciała, z typowym rozkładem tkanki tłuszczowej na twarzy i tułowiu. Obraz jest nieco inny u małych dzieci, u których częściej obserwuje się równomierny rozkład tkanki tłuszczowej. U osób dorosłych stwierdza się otyłość typu centralnego, z charakterystycznym otłuszczeniem twarzy, karku („byczy kark”) i tułowia; twarz jest zaokrąglona („księżycowata”), często zaczerwieniona (wskutek nadkrwistości i ścieńczenia skóry). Ponadto obserwuje się zanik mięśni kończyn i tułowia, czerwone rozstępy, łatwo powstające siniaki, trądzik, hirsutyzm, nadciśnienie tętnicze, ciemnienie skóry i obrzęk kończyn dolnych. Po skutecznym leczeniu wiele objawów hiperkortyzolemii, w tym nadciśnienie tętnicze i cukrzyca, ustępuje lub zmniejsza się w ciągu 12 miesięcy, jednak przez około 5 lat utrzymuje się zwiększone ryzyko zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych.

Piśmiennictwo:

1. Thau L, Gandhi J, Sharma S. Physiology, cortisol. [Updated 2023 Aug 28]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan–. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538239/
2. Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2023. Medycyna Praktyczna, Kraków 2023.
3. Ramamoorthy S, Cidlowski JA. Corticosteroids: mechanisms of action in health and disease. Rheum Dis Clin North Am 2016; 42(1): 15–31.