Fobia społeczna. Czym się objawia i jak sobie z nią radzić?

Co to jest fobia społeczna i kogo dotyczy najczęściej?

Fobia społeczna (zespół lęku społecznego, ang. social anxiety disorder, SAD) charakteryzuje się nadmiernym strachem przed zawstydzeniem, upokorzeniem lub odrzuceniem w przypadku narażenia na możliwą negatywną ocenę ze strony innych osób podczas występów publicznych lub interakcji społecznych. Chorzy z fobią społeczną niechętnie mówią o występujących u nich objawach tego zaburzenia, co sprawia, że rzadko zwracają się po fachową pomoc. Lęk społeczny jest zaburzeniem przewlekłym, zazwyczaj 6 miesięcy lub dłużej. Osoby z zespołem lęku społecznego częściej są gorzej wykształcone, pozostają w stanie wolnym i mają niższy status społeczno-ekonomiczny. Ponadto wielu pacjentów z SAD może nie zgłaszać się na leczenie, ponieważ uważają oni, że lęk społeczny jest częścią struktury ich osobowości i dlatego nie wymaga leczenia. Pacjenci często zgłaszają się do lekarzy z powodu innych zaburzeń, w tym dużej depresji lub używania substancji psychoaktywnych i zaburzeń pokrewnych. Szacuje się, że zespół lęku społecznego może dotyczyć nawet 5–7% społeczeństwa ogółem i dotyka 3–4% polskiej populacji. Fobia społeczna występuje z podobną częstością u kobiet i mężczyzn, choć według niektórych statystyk kobiety chorują 1,5–2 razy częściej. Zwykle pierwsze objawy obserwuje się pomiędzy 10. a 20. rokiem życia, u 90% pacjentów zaburzenie rozpoczyna się przed 23. rokiem życia. U kobiet fobii społecznej częściej towarzyszą zaburzenia depresyjne, dwubiegunowe i inne lękowe, natomiast u mężczyzn obawy częściej dotyczą umawiania się na randki oraz powszechniej współwystępują zaburzenia opozycyjno-buntownicze, zaburzenia zachowania oraz nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych. Fobia społeczna jest trzecim pod względem częstości występowania zaburzeniem psychicznym, po zaburzeniach związanych z używaniem substancji psychoaktywnych i depresją, a także jest najczęstszym zaburzeniem lękowym.

Przyczyny fobii społecznej

Badania rodzinne i bliźniaków sugerują, że rola czynników genetycznych jako czynnika etiologicznego w fobii społecznej w dużej mierze zależy od czynników środowiskowych. W badaniach markery genetyczne były trudne do zidentyfikowania. W przypadku fobii społecznej obserwuje się m.in. zmniejszenie stężenia kwasu γ-aminomasłowego (GABA) w mózgu, który to kwas uznaje się za główny neuroprzekaźnik o działaniu hamującym w układzie nerwowym. U badanych osób obserwowano również podwyższone stężenia adrenaliny i fenyloetyloaminy w mózgu; zmiany zachodzą także w zakresie stężenia serotoniny i dopaminy. Wśród krewnych pierwszego stopnia osoby z fobią społeczną ryzyko zachorowania jest 2–6 razy większe. Funkcjonowanie w dysfunkcyjnej rodzinie, która nie daje przestrzeni i możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka, to według teorii systemowych główny czynnik etiologiczny. Nadmierna kontrola lub natrętne rodzicielstwo może skutkować zahamowaniem temperamentu u dzieci, zwiększając ryzyko fobii społecznej. Niekorzystne i stresujące wydarzenia życiowe również zwiększać ryzyko jej powstawania. Za czynniki ryzyka uznaje się także traumatyczne przeżycia w okresie dzieciństwa oraz cechy osobowości unikającej lub zależnej.

Objawy fobii społecznej

Oceny fobii społecznej dokonuje się z uwzględnieniem następujących kryteriów diagnostycznych: 

• Występuje wyraźny strach lub niepokój związany z jedną lub wieloma sytuacjami społecznymi, w których dana osoba jest prawdopodobnie narażona na możliwą kontrolę innych osób. Osoba boi się, że zachowa się w określony sposób, który może zostać oceniony negatywnie.
• Pojawia się nieadekwatny do zagrożenia lęk, któremu towarzyszą objawy wegetatywne, takie jak.: szybkie bicie serca, pocenie się dłoni, zawroty głowy, drżenie rąk, drżący głos, czerwienienie się oraz uczucie suchości w jamie ustnej.
• Sytuacje społeczne w większości wywołują niepokój lub strach. Sytuacje te albo znosi się z niepokojem lub strachem, albo całkowicie ich unika. Ten strach lub niepokój jest nieproporcjonalny do rzeczywistego zagrożenia stwarzanego przez sytuację.
• Unikanie, strach lub niepokój trwają zazwyczaj co najmniej 6 miesięcy i powodują znaczne upośledzenie w ważnym obszarze funkcjonowania.
• Strach nie może być związany ze skutkami zażywania substancji, stanem chorobowym lub objawami innego zaburzenia psychicznego.

Fobię społeczną należy odróżnić od innych zaburzeń, w tym zaburzeń neurorozwojowych, takich jak zaburzenia ze spektrum autyzmu, zespół lęku napadowego i agorafobia, zaburzenia depresyjne, zaburzenia związane z substancjami i uzależnieniami, zaburzenie dysmorficzne ciała i zaburzenia osobowości, takie jak osobowość schizoidalna i zaburzenie osobowości unikającej. Aby można było postawić diagnozę fobii społecznej, objawy danej osoby nie mogą być lepiej wyjaśniane objawami innego zaburzenia psychicznego. Inne diagnozy, które należy wykluczyć, to hikikomori – skrajna forma wycofania społecznego trwająca dłużej niż 6 miesięcy, występująca u 1,2% dorosłych w Japonii – oraz schizofrenia.

Fobia społeczna – jak wygląda test?

Jako narzędzia pomocnicze i przesiewowe w przypadku fobii społecznej można wykorzystać Skalę Unikania i Dystresu Społecznego (ang. Social Avoidance and Distress Scale, SAD) oraz Skalę Obaw przed Negatywną Oceną (ang. Fear of Negative Evaluation Scale, FNE). Natomiast za „złoty standard” w diagnostyce fobii społecznej uznaje się Skalę Lęku Społecznego Liebowitza (ang. Liebowitz Social Anxiety Scale, LSAS), którą można spotkać także pod nazwą testu Liebowitza. W czasie testu należy przeczytać opisy wszystkich sytuacji przedstawionych w tabeli i w każdym przypadku odpowiedzieć na 2 pytania: „Jak mocno doświadczam lęku lub strachu w tej sytuacji?” oraz „Jak bardzo jestem skłonny unikać takiej sytuacji?”. Wypełnienie całego testu nie powinno zająć więcej niż 15–20 minut. Test Liebowitza nie może zastąpić jednak wizyty w gabinecie specjalisty.

Leczenie fobii społecznej

Istnieje wiele dowodów potwierdzających skuteczność leków i terapii poznawczo-behawioralnej (CBT) w leczeniu fobii społecznej. Zespół lęku społecznego dobrze reaguje na leczenie indywidualną terapią poznawczą i selektywnymi inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). W leczeniu fobii społecznej stosuje się również beta-adrenolityk propranolol, a także benzodiazepiny. Zaletą propranololu jest to, że można go stosować w razie potrzeby bez ryzyka rozwinięcia się uzależnienia i tolerancji, jak ma to miejsce w przypadku benzodiazepin. Obecnie brakuje dowodów na to, że połączenie interwencji farmakologicznych i psychologicznych jest skuteczniejsze niż monoterapia. Porównanie badań farmakoterapii i psychoterapii sugeruje, że leki dają szybsze rezultaty, ale terapia poznawczo-behawioralna pozwala uzyskać długotrwałe efekty.

Jak radzić sobie z fobią społeczną?

Wielu pacjentów z fobią społeczną nie zdaje sobie sprawy, że ich choroba jest uleczalna, i dlatego nie zgłasza się na leczenie. Edukacja pacjenta, w tym edukacja społeczeństwa, jest istotnym elementem leczenia i zapobiegania temu schorzeniu. Metody samopomocy opierają się przede wszystkim na korzystaniu z materiałów edukacyjnych w formie książek i podręczników omawiających zagadnienia związane z fobią społeczną. Pozwalają one oswoić się z diagnozą i niekiedy opisują techniki wykorzystywane w procesie psychoterapii, więc mogą być dobrym jej uzupełnieniem.

Do czego może prowadzić nieleczona fobia społeczna?

Współistniejące zaburzenia psychiczne występują nawet u 90% pacjentów z fobią społeczną. Obecność zaburzeń lęku społecznego jest czynnikiem prognostycznym rozwoju ciężkiej depresji i zaburzeń związanych z używaniem alkoholu. U pacjentów, u których współistnieją zaburzenia psychiczne, występuje zwiększone prawdopodobieństwo większego nasilenia objawów, oporności na leczenie, pogorszenia funkcjonowania i zwiększonej częstości samobójstw.

Piśmiennictwo:

1. Rose GM, Tadi P. Social anxiety disorder. [Updated 2022 Oct 25]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan–. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK555890/
2. Hyett MP, McEvoy PM. Social anxiety disorder: looking back and moving forward. Psychol Med 2018; 48(12):1937–1944.
3. Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J (red.). Psychiatria. Tom I. Podstawy psychiatrii. Edra Urban & Partner, Wrocław 2010.