Demencja

Co to jest demencja?

Demencja nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem objawów wywołanym chorobą mózgu. Demencja charakteryzuje się występowaniem zaburzeń pamięci, myślenia, orientacji, rozumienia, liczenia, zdolności uczenia się. Dodatkowo występuje obniżenie kontroli nad reakcjami emocjonalnymi, zachowaniem i motywacją. Przyczyny demencji mogą być różne, a ryzyko jej rozwoju rośnie wraz z wiekiem.

Jakie są przyczyny demencji?

Demencja to zespół objawów, który pojawia się w przebiegu różnych chorób mózgu. Demencja może być wywołana przez:

• choroby zwyrodnieniowe mózgu – np. choroba Alzheimera, otępienie czołowo-skroniowe, otępienie z ciałami Lewy’ego, otępienie w chorobie Parkinsona;
• choroby naczyń mózgowych – demencja może wystąpić u chorego po udarze niedokrwiennym lub krwotocznym mózgu, może też rozwinąć się u osoby, która przebyła nagłe zatrzymanie krążenia, w wyniku którego mózg w całości został niedotleniony;
• choroby zakaźne – np. kiła układu nerwowego, zakażenie wirusem HIV, gruźlica układu nerwowego, neuroborelioza;
• uraz głowy;
• toksyczne uszkodzenie mózgu – np. w wyniku stosowania narkotyków, dopalaczy, przewlekłego nadużywania alkoholu;
• niedobór witamin B₁, B₁₂, kwasu foliowego;
• choroby ogólnoustrojowe mogące prowadzić do uszkodzenia mózgu – np. niewydolność wątroby, niewydolność nerek, choroby tarczycy;
• chorobę Creutzfeldta-Jakoba (Creutzfeldt-Jakob disease, CJD);
• wodogłowie – w przebiegu tej choroby w wyniku zaburzeń krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego dochodzi do poszerzenia układu komorowego w mózgu; objawy wodogłowia to tzw. triada Hakima, do której zaliczamy demencję, czyli otępienie, zaburzenia zwieraczy (najczęściej nietrzymanie moczu) oraz zaburzenia chodu.

Objawy demencji

• Upośledzenie zdolności do nabywania i zapamiętywania nowych informacji – osoba chora wciąż zadaje te same pytania, opowiada wielokrotnie te same historie, gubi rzeczy osobiste, zapomina o ważnych wydarzeniach, uroczystościach, o których wcześniej zawsze pamiętała, zapomina przyjść na umówione spotkanie.
• Upośledzone jest wyciąganie wniosków lub wykonywanie złożonych zadań, pojawia się słaby osąd sytuacji. Osoba chora nie rozumie zagrożeń, nie potrafi przewidzieć, że jakieś działanie może być dla niej niebezpieczne. Chory staje się niezdolny do zarządzania finansami, nie potrafi zrobić przelewu bankowego, wypłacić pieniędzy z bankomatu, nie potrafi zapłacić za zakupy, chociaż w przeszłości te czynności wykonywał sprawnie i wielokrotnie. Chory staje się niezdolny do podjęcia decyzji, nawet w prostej sprawie, prosi bliskich o pomoc, chociaż w przeszłości nigdy mu się to nie zdarzało.
• Upośledzona jest sprawność wzrokowo-przestrzenna – oznacza to, że osoba chora traci zdolność do rozpoznawania twarzy, pospolitych przedmiotów. Chory nie potrafi odnaleźć dobrze znanego mu przedmiotu, np. kluczy, mimo że znajdują się w jego zasięgu widzenia i nie ma on zaburzeń ostrości wzroku. Traci umiejętność posługiwania się prostymi przedmiotami, np. nie wie, jak użyć szczoteczki do zębów, lub nie potrafi przyporządkować części ubrań do części ciała i zakłada skarpetkę na rękę.
• Upośledzeniu ulegają czynności językowe – następuje utrata zdolności czytania, mówienia, pisania. Pojawiają się błędy w mowie, osoba chora zacina się podczas mówienia, długo się zastanawia, zanim odpowie na pytanie. Chory nie potrafi sobie przypomnieć podstawowych słów, ma trudności w nazywaniu przedmiotów, nie rozumie poleceń.
• Pojawiają się zmiany osobowości, zachowania, sposobu bycia. Pacjent ma bardzo zmienny nastrój, mogą pojawić się pobudzenie, apatia, brak inicjatywy, utrata chęci do działania. Chory wycofuje się z kontaktów społecznych, traci zainteresowanie czynnościami, które wcześniej były dla niego interesujące, np. przestaje wychodzić na spacery albo spotykać się z sąsiadami. Pacjent się zmienia, traci empatię, może przejawiać zachowania agresywne, obsesyjne.

Pierwsze objawy demencji

Pierwsze objawy zwykle są dyskretne i początkowo mogą nie budzić niepokoju. U osoby chorej obserwuje się utratę energii i spontaniczności. Pojawiają się niewielkie zaburzenia pamięci, nagłe zmiany nastrojów, spowolnienie procesów uczenia się, wydłużenie czasu reakcji. Dołącza się unikanie nowości i preferowanie tego, co dobrze znane. Zmniejsza się zdolność do prawidłowego wykonywania pracy zawodowej, zdarzają się okresy dezorientacji i gubienia się. Objawy, które powinny zaniepokoić osoby z otoczenia, to:

• ciągłe pytanie o to samo;
• powtarzanie „w kółko tych samych historii”,
• zapominanie szczegółów dotyczących czynności, które wykonywało się regularnie i bez trudności, takich jak np. gotowanie, reperowanie urządzeń;
• trudności z płaceniem rachunków i wykonywaniem operacji finansowych;
• utrata orientacji w znajomym otoczeniu lub nieprawidłowe odkładanie różnych rzeczy mających stałe miejsce w domu;
• zaniedbywanie higieny osobistej, kąpieli, noszenie tych samych ubrań dzień w dzień, nawet pomimo upomnień.
• utrata zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji w sprawach, które kiedyś były rozwiązywane samodzielnie i bez problemów, i przerzucanie tego obowiązku na kogoś innego, np. małżonka lub dzieci.

Rozpoznanie demencji

Diagnostyka demencji często wymaga zaangażowania kilku specjalistów: neurologa, neuropsychologa i psychiatry. Pierwszy etap diagnostyki to zebranie bardzo dokładnego wywiadu chorobowego od pacjenta oraz osób z jego otoczenia. Ważne jest, kiedy zauważono pierwsze symptomy choroby, jakie one były, jak szybko narastały. Następnie przeprowadza się badanie neurologiczne, pozwalające stwierdzić różne objawy uszkodzenia układu nerwowego, których obecności zarówno pacjent, jak i jego rodzina mogą nie być świadomi. Lekarz neurolog wykonuje proste testy, które pomagają w diagnostyce demencji. Najczęściej są to:

• krótka skala oceny stanu psychicznego (Mini-Mental State Examination, MMSE),
• test rysowania zegara (clock drawing test, CDT).

Kolejny etap to zlecenie badań dodatkowych. Najważniejszym badaniem dodatkowym w diagnozowaniu demencji jest badanie neuropsychologiczne, które przeprowadza wykwalifikowany neuropsycholog. Badanie to polega na udzieleniu przez chorego odpowiedzi na wiele pytań, rozwiązywaniu wielu różnych testów. To kluczowe badanie, które już na wczesnym etapie choroby może ujawnić nieprawidłowości. Zleca się również:

• badania obrazowe głowy, takie jak tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny;
• liczne badania laboratoryjne: morfologię krwi z rozmazem, poziom kreatyniny, poziom sodu i potasu, transaminazy, poziom witaminy B₁₂, kwasu foliowego, poziom hormonów tarczycy (thyroid-stimulating hormone, TSH).

Leczenie demencji. Czy demencja jest uleczalna?

Jeżeli przyczyną demencji jest choroba tarczycy, niedobór witaminy B₁₂ lub choroba zakaźna, to leczenie choroby podstawowej spowoduje zatrzymanie postępu demencji oraz po dłuższym czasie leczenia może nastąpić zmniejszenie jej objawów. Jednak w większości przypadków nie dysponujemy lekiem, który działałby przyczynowo i mógł wyleczyć demencję. Leczenie sprowadza się wówczas do leczenia objawowego. U każdego pacjenta przebieg choroby jest inny, a leczenie dostosowuje się do stanu chorego i aktualnie występujących objawów. Farmakoterapia stanowi jeden z elementów leczenia. Drugim bardzo ważnym elementem leczenia jest oddziaływanie niefarmakologiczne. Osoba z demencją ma trudności z rozumieniem otaczającej ją rzeczywistości, traci poczucie bezpieczeństwa. W tej sytuacji bardzo ważną rolę odgrywają właściwa opieka i dobre relacje między chorym a opiekunem. Należy pamiętać, że zwykły życzliwy, zapewniający poczucie bezpieczeństwa stosunek do chorego wpływa pozytywnie na jego stan, zmniejszając zachowania agresywne i objawy depresyjne. Niewłaściwy sposób sprawowania opieki, np. nadopiekuńczość lub lekceważenie problemów, może być przyczyną funkcjonowania chorego poniżej jego możliwości.

Czy demencja to to samo, co choroba Alzheimera?

Demencja nie jest jednostką chorobową, to zespół objawów wywołany chorobą mózgu. Demencja może się rozwijać w przebiegu różnych chorób mózgu, m.in. w przebiegu choroby Alzheimera. 

Jak długo żyje człowiek z demencją?

W zależności od przyczyny demencji czas przeżycia może być różny i nie da się go przewidzieć. Przyczyną zgonu są powikłania internistyczne, najczęściej zapalenie płuc.

Czy demencja może dotyczyć ludzi młodych?

Tak. Dzieje się tak np. w przypadku choroby Alzheimera uwarunkowanej genetycznie. Choroba wywoływana jest mutacją w pojedynczym genie. Objawy demencji są takie same jak u osób w wieku podeszłym, ale choroba ujawnia się w młodym wieku – około 30. r.ż. – i przebiega gwałtownie. Poza czynnikami genetycznymi przyczynami demencji w młodym wieku mogą być również:

• przebycie udaru mózgu;
• stan po nagłym zatrzymaniu krążenia;
• uraz mózgu;
• choroby zakaźne, np. kiła układu nerwowego, zakażenie wirusem HIV;
• gruźlica układu nerwowego;
• neuroborelioza;
• toksyczne uszkodzenie mózgu, np. w wyniku stosowania narkotyków, dopalaczy, przewlekłego nadużywania alkoholu;
• niedobór witamin: B₁, B₁₂, kwasu foliowego;
• choroby ogólnoustrojowe mogące prowadzić do uszkodzenia mózgu, np. niewydolność wątroby, niewydolność nerek, choroby tarczycy, wodogłowie, choroba Creutzfeldta-Jakoba.

Demencja czołowo-skroniowa

Otępienie czołowo-skroniowe (frontotemporal dementia, FTD) to choroba zwyrodnieniowa ośrodkowego układu nerwowego. Rozwija się u osób stosunkowo młodych – przed 65. r.ż. Choroba ta charakteryzuje się postępującymi zmianami zachowania i zaburzeniami mowy.

Piśmiennictwo:

1. Barcikowska M, Parnowski T (red.). Choroba Alzheimera 1906-2021. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2022.
2. Bradley WG, Daroff RB, Fenichel GM i wsp. (red.) Neurologia w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2007.
3. Leszek J (red.). Choroba Alzheimera: wybrane zagadnienia biologiczne i kliniczne. Continuo, Wrocław 2016.
4. Louis ED, Rowland LP, Mayer SA (red.). Neurologia Merritta. Edra Urban & Partner, Wrocław 2017.
5. Mumenthaler M, Mattle H. Neurologia. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2001.
6. Prusiński A. Neurologia praktyczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.
7. Sławek J, Friedman A, Bogucki A i wsp. (red.). Choroba Parkinsona i inne zaburzenia ruchowe. Via Medica, Gdańsk 2011.
8. Stępień A (red.). Neurologia. Medical Tribune, Warszawa 2015.