Panie doktorze, puchną mi nogi! - kilka słów o obrzękach kończyn dolnych

Mechanizm powstawania obrzęków

Obrzęki powstają, kiedy w przestrzeni pozakomórkowej i pozanaczyniowej gromadzi się płyn. W prostych słowach oznacza to, że płyn przemieszcza się ze środka komórek i/lub naczyń krwionośnych lub limfatycznych do przestrzeni poza nimi. Może do tego dochodzić na kilka sposobów – poprzez:

• wzrost ciśnienia w naczyniach krwionośnych,
• zwiększoną przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych,
• utrudniony odpływ chłonki z naczyń limfatycznych,
• zbyt małą ilość białka w osoczu (tzw. hipoalbuminemia) [1].

Charakterystyka obrzęków kończyn dolnych

Umiejscowienie i wygląd obrzęku oraz jego cechy są ważne w diagnostyce i dlatego należy ustalić kilka kwestii [1]. Na co zwrócić uwagę w przypadku obrzęków kończyn dolnych?

• Czy obrzęk jest jednostronny, czy występuje na obu kończynach? 
• Czy obejmuje stopę, kostkę, podudzie, a może całą kończynę?
• Czy jest bolesny?
• Jak wygląda skóra objęta obrzękiem? Czy jest zaczerwieniona, sina, blada? Jaką ma temperaturę?
• Czy obrzęk jest wyraźnie odgraniczony?
• Czy pojawia się rano/wieczorem a może utrzymuje się całą dobę?
• Czy towarzyszą mu inne objawy (np. gorączka, ból kończyn, większa niż zwykle męczliwość)?

Będąc w stanie odpowiedzieć na te pytania, bardzo pomożesz lekarzowi w ustaleniu właściwej diagnozy i dalszego postępowania.

Najczęstsze przyczyny obrzęków kończyn dolnych

Obrzęki należą do bardzo ogólnych objawów i, jak już było wspomniane wcześniej, mogą występować w wielu schorzeniach. Ustalenie właściwego rozpoznania jest kluczowe, aby wdrożyć leczenie przyczynowe.

Niewydolność serca

Obrzęki kończyn dolnych u osób z niewydolnością serca są spowodowane zastojem w krążeniu dużym i zaleganiem krwi w naczyniach obwodowych. Prościej mówiąc, prawa komora serca nie jest w stanie przepompować całej z tkanek i narządów położonych poniżej serca (ponieważ potrzebna jest do tego większa siła niż w przypadku pompowania krwi do narządów położonych powyżej serca). Powoduje to zaleganie krwi w najniżej położonych częściach ciała, którymi u większości osób są właśnie kończyny dolne. Obrzęki kończyn dolnych w niewydolności serca zwykle pojawiają się pod koniec dnia i, w zależności od nasilenia choroby, obejmują jedynie stopy i kostki lub podudzia, a nawet uda (w zaawansowanej niewydolności) [2]. 

Jeżeli zauważyłeś u siebie obrzęki, które wcześniej nie występowały, a dodatkowo odczuwasz objawy, takie jak duszność, zmniejszenie tolerancji wysiłku, szybki przyrost masy ciała (>2 kg/tydz.), ból brzucha lub nudności i zaparcia - koniecznie zgłoś się do lekarza [2]. 

Przewlekła niewydolność żylna

Dla większości osób przewlekła niewydolność żylna to po prostu “żylaki”. Schorzenie to   jest jednak znacznie bardziej skomplikowane, a choroba żylakowa jest tylko jednym z jego przejawów. Obrzęki w przebiegu przewlekłej niewydolności żylnej charakteryzują się plastycznością i ustępowaniem po odpoczynku nocnym w początkowym okresie choroby, jednak wraz z jej postępem dochodzi do zwiększenia ich spoistości i nieustępowania po odpoczynku. Dodatkowym objawem jest uczucie ciężkości kończyn dolnych pod koniec dnia oraz występowanie poszerzonych żył powierzchownych. Mogą także występować bolesne kurcze mięśni łydek, zwłaszcza nocą, oraz zespół „niespokojnych nóg”. W zaawansowanym stadium choroby może dochodzić do owrzodzeń żylnych [3]. Jeżeli zauważasz u siebie te objawy - skonsultuj się z lekarzem. 

Co można zrobić, aby zmniejszyć uciążliwe objawy? Warto unikać nagrzewania i opalania kończyn, a także długotrwałego stania i siedzenia. Zdecydowanie zalecana jest aktywność fizyczna, która poprzez działanie pompy mięśniowej poprawia przepływ krwi żylnej. Korzystny może być również odpoczynek z nogami ułożonymi powyżej poziomu serca. Z kolei w leczeniu przewlekłej niewydolności żylnej, jedyną udowodnioną metodą nieinwazyjną, spowalniającą przebieg choroby jest leczenie uciskowe stosowane pod postacią pończoch lub podkolanówek uciskowych. Pamiętaj, że muszą one być dobrane indywidualnie przez wykwalifikowany personel [3]! Nie stosuj ich samodzielnie.

Zakrzepica żył głębokich

Zakrzepica żył głębokich jest jedną z manifestacji żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej, drugą jest zatorowość płucna. Zakrzepicy żylnej nie należy ignorować, gdyż może doprowadzić właśnie do zatorowości płucnej, która jest zdecydowanie bardziej groźna i może zakończyć się śmiercią [4]. 

Zakrzepica żył głębokich zwykle występuje jednostronnie i odpowiada za nawet 70% przypadków obrzęku pojedynczej kończyny dolnej! Z tego względu jednostronny obrzęk powinien wzbudzić niepokój i skłonić do kontaktu z lekarzem, zwłaszcza jeśli różnica pomiędzy obwodami kończyn wynosi więcej niż 2 cm. W przypadku zakrzepicy żył głębokich kończyn dolnych występuje ból łydki podczas chodzenia, tkliwość lub bolesność uciskowa oraz wzrost ucieplenia kończyny. Może pojawić się również stan podgorączkowy lub gorączka. W przypadku ostrej zakrzepicy skóra kończyny może być blada lub sina w zależności od postaci choroby [4]. 

Nie ignoruj tych objawów, jeśli zauważyłeś je u siebie. Zgłoś się do lekarza w celu diagnostyki, zwłaszcza jeżeli odczuwasz dodatkowo duszność, ból w klatce piersiowej lub wystąpił kaszel albo krwioplucie - objawy te mogą wskazywać na zatorowość płucną, którą należy szybko rozpoznać i leczyć [5].

Obrzęki w przebiegu innych chorób

Obrzęki mogą również występować w przebiegu innych chorób, takich jak: 

• otyłość, 
• obrzęk limfatyczny, 
• zaburzenia hormonalne, 
• niedoczynność tarczycy, 
• choroby nerek, 
• marskość wątroby, 
• w czasie ciąży lub leczenia glikokortykosteroidami. 

Towarzyszą im wówczas dodatkowe objawy i lokalizują się one także poza kończynami dolnymi [1].

Referencje:

1. Szczeklik W,  Kokot F, Strzeszyński Ł. Objawy. Interna Szczeklika 2021. Medycyna Praktyczna, Kraków 2021. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.I.1.23. (ostatni dostęp: 1.01.2022)
2. Surdacki A, Bednarek J, Kruszelnicka O, Chyrchel M, Leśniak W. Przewlekła niewydolność serca. Interna Szczeklika 2021. Medycyna Praktyczna, Kraków 2021. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.19.1. (ostatni dostęp: 1.01.2022)
3. Frołow M, Masłowski L. Przewlekła niewydolność żylna. Interna Szczeklika 2021. Medycyna Praktyczna, Kraków 2021. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.31. (ostatni dostęp: 1.01.2022)
4. Niżankowski R, Windyga J, Leśniak W. Zakrzepica żył głębokich. Interna Szczeklika 2021. Medycyna Praktyczna, Kraków 2021. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.33.1. (ostatni dostęp: 1.01.2022)
5. Pruszczyk P, Torbicki A. Zatorowość płucna. Interna Szczeklika 2021. Medycyna Praktyczna, Kraków 2021. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.2.33.2. (ostatni dostęp: 1.01.2022)