Katar

Katar – informacje podstawowe

Katar, typowy objaw zapalenia błon śluzowych pokrywających nosogardło, może mieć liczne przyczyny, dzielone ogólnie na:

• infekcyjne (wirusowe, bakteryjne, bardzo rzadko grzybicze), 
• nieinfekcyjne (głównie uczulenia i alergie, drażniące działanie wybranych substancji, wysychanie błon śluzowych, zaburzenia naczynioruchowe, niektóre schorzenia przewlekłe),
• idiopatyczne. 

Z uwagi na czas trwania można podzielić katar na ostry i przewlekły. 

Niezależnie od przyczyny nieżyt nosa jest związany z pojawianiem się wydzieliny o charakterze zapalnym, która spływa do przewodów nosowych (katar przedni) lub spływa po tylnej ścianie nosogardła (katar tylny). W zależności od rodzaju wydzieliny i czynnika wywołującego można wyróżnić katar z wydzielaniem bezbarwnej, wodnistej wydzieliny, katar śluzowy lub ropny. Objawy towarzyszące zwykle pozwalają na ustalenie rozpoznania i wdrożenie odpowiedniego leczenia, w rzadkich przypadkach pomocne mogą się okazać badania dodatkowe.

Przyczyny kataru

W największej liczbie przypadków katar jest związany ze stanem zapalnym błony śluzowej, u którego podłoża leżą czynniki infekcyjne. Na skutek podrażnienia dochodzi do zwiększenia wydzielania przez komórki śluzowe, co skutkuje obecnością wydzieliny na powierzchni śluzówek. Najpowszechniej występują sezonowe zakażenia wirusami górnych dróg oddechowych powodujące objawy nieżytowe. Do najczęstszych należą adenowirusy, rynowirusy, wirusy grypy i paragrypy. 

Nieżyt nosa może też być wywołany przez bakterie: Streptococcus pneumoniae, Moraxella catarrhalis i Haemophilus influenzae, choć zazwyczaj stanowią one nadkażenie wcześniejszej infekcji wirusowej. 

W zakażeniach wirusowych katar jest początkowo wodnisty, a w dalszej fazie choroby staje się gęstszy, co może utrudniać oddychanie przez nos. Często pojawiają się obrzęk błony śluzowej i niedrożność nosa. W miarę postępu choroby katar może stawać się gęstszy, zmieniać kolor na biały oraz znacznie ograniczać drożność nosa i zatok obocznych. 

W nadkażeniach bakteryjnych dochodzi do znacznego zagęszczenia wydzieliny, która często ma ropny charakter i ciemnozieloną barwę. Towarzyszą temu zazwyczaj pogorszenie samopoczucia, gorączka i inne objawy zakażeń bakteryjnych. Z uwagi na spływanie wydzieliny i suchość śluzówek może pojawiać się kaszel. 

Wodnista wydzielina z nosa związana jest ponadto z zapaleniami alergicznymi, a także podrażnieniami, którym najczęściej towarzyszą łzawienie, obrzęk śluzówek, uczucie suchości spojówek i nosa. 

Do powikłań przewlekłego nieżytu nosa należą zapalenie zatok przynosowych, spowodowane upośledzeniem wentylacji przez naturalne otwory zatok i nadmierną produkcją wydzieliny, oraz polipowatość błony śluzowej wyściełającej jamę nosową. Chorzy mogą zgłaszać również upośledzenie węchu i nawracające zapalenia ucha środkowego.

Katar - epidemiologia

Z uwagi na powszechność kataru trudno jednoznacznie ustalić częstość jego występowania. Przyjmuje się, że każdy człowiek na różnych etapach życia doświadcza kataru przynajmniej kilka–kilkanaście razy. Do najczęstszych przyczyn należą zakażenia wirusowe, alergie i reakcje nadwrażliwości, zakażenia bakteryjne i inne. Wśród czynników ryzyka sprzyjających zakażeniom wymienia się palenie papierosów oraz przewlekłe schorzenia upośledzającą odporność (nowotwory, cukrzyca, choroby nerek, astma oskrzelowa, narażenie na pyły, niektóre schorzenia autoimmunologiczne i alergie).

Do przyczyn kataru alergicznego i naczynioruchowego zaliczamy:

• suche powietrze,
• nagłe zmiany temperatury otoczenia i ciśnienia atmosferycznego,
• dym tytoniowy,
• spaliny,
• niektóre zapachy,
• pikantne potrawy,
• pobudzenie emocjonalne i podniecenie seksualne.

W Polsce najczęstszymi alergenami są:

• pyłek roślin (traw, drzew – brzozy, leszczyny, olszy, topoli, jesionu, dębu),
• pyłek chwastów (bylica pospolita, babka lancetowata),
• pleśnie (Cladosporium, Alternaria),
• roztocza kurzu domowego,
• alergeny odzwierzęce (kot, pies, ale również gryzonie: mysz, szczur, chomik, świnka morska),
• insekty (karaczan prusak).

Objawy mogą też być powodowane przez niektóre leki (aspiryna, chlorpromazyna czy inhibitory konwertazy angiotensyny) lub pojawiać się bez uchwytnej przyczyny u kobiet w ciąży. Idiopatyczny (naczynioruchowy) nieżyt nosa występuje przez cały rok, choć zdarzają się okresy zaostrzeń – najczęściej wiosenny i jesienny, co jest związane ze zmianą warunków atmosferycznych (wilgotność, temperatura).

Objawy kataru

Katar objawia się obecnością wydzieliny w przewodach nosowych lub na tylnej ścianie gardła. Może mieć ona charakter wodnisty ze znacznym spływaniem albo śluzowy i ropny z uczuciem zalegania. Do głównych objawów towarzyszących należą obrzęk błon śluzowych nosa i jego zatkanie, obrzęk powiek, ból gardła i kaszel. W przypadkach infekcji i nasilonych alergii najczęściej obserwuje się objawy ogólne oraz złe samopoczucie i gorączkę. W zakażeniach wirusowych i alergii często pojawiają się ponadto objawy zapalenia spojówek z łzawieniem i suchością oraz świądem i obrzękiem powiek. W zakażeniach bakteryjnych zapalenie szerzy się zwykle na zatoki przynosowe i ucho środkowe – występują ból i uczucie zatkania, często także nieprzyjemny zapach z ust. Jeśli nieżyt nosa utrzymuje się ponad 12 tygodni, mówimy o nieżycie przewlekłym.

Leczenie kataru

Metody leczenia uzależnione są od czynnika wywołującego. W zakażeniach wirusowych prowadzi się wyłącznie leczenie objawowe – przede wszystkim leki miejscowo obkurczające błonę śluzową nosa (ksylometazolina, oksymetazolina, fenylefryna) i doustne leki z grupy pochodnych pseudoefedryny. Pomocne jest stosowanie soli fizjologicznej lub hipertonicznych roztworów do płukania przewodów nosowych i zatok.

W nadkażeniach bakteryjnych wykorzystuje się dodatkowo antybiotykoterapię doustną, pozwalającą opanować stan zapalny i namnażanie się bakterii.

W schorzeniach o podłożu alergicznym stosuje się preparaty przeciwalergiczne w formie doustnej lub miejscowej (cetyryzyna, fenoksyfenadyna, bilastyna), a także miejscowe preparaty glikokortykosteroidów (np. mometazon).

Czas trwania leczenia zależy od przyczyn i nasilenia objawów. Leczenie ma wpływ na obecność i nasilenie dolegliwości, natomiast w najczęstszych przypadkach schorzeń wirusowych nie wpływa na skrócenie czasu choroby.

Profilaktyka kataru

Nie ma jednej skutecznej metody chroniącej przed typowymi przyczynami kataru. Przede wszystkim należy dbać o odpowiednie nawodnienie organizmu i zbilansowaną dietę oraz unikać palenia papierosów i narażenia na pyły, dym czy opary chemikaliów i czynniki drażniące w przypadku znanych alergii. Istotne są obserwacja pojawiających się i nawrotowych objawów nieżytowych oraz eliminacja alergenów z otoczenia. W sezonie infekcji trzeba dbać o właściwą higienę, unikać zbiorowisk ludzkich i często myć ręce – zwłaszcza przed posiłkami. Maseczki ochronne używane przez osoby z ostrymi objawami infekcji pozwalają na ograniczenie transmisji, jednak żadna metoda nie daje pełnej ochrony przed zakażeniem.

Swoista immunoterapia alergenowa zmniejsza ryzyko rozwoju alergii na kolejne alergeny wziewne i ryzyko rozwoju astmy. Dowody naukowe pokazują, że wpływ karmienia niemowląt piersią przez pierwsze 4–6 miesięcy życia na zapobieganie alergii jest niepewny, ale istnieją inne korzyści z karmienia piersią. Nie zaleca się specjalnej diety eliminacyjnej u kobiet w ciąży i karmiących piersią ani unikania ekspozycji na alergeny zwierząt domowych w celu zapobiegania rozwojowi alergii u zdrowych dzieci z grupy ryzyka, gdyż nie wykazano skuteczności powyższych metod.

Piśmiennictwo

1. Bousquet J, Schunemann HJ, Fonseca J i wsp.: MACVIA-ARIA Sentinel NetworK for allergic rhinitis (MASK-rhinitis): the new generation guideline implementation. Allergy 2015; 70(11): 1372–1392. 
2. Brożek JL, Bousquet J, Agache I i wsp. Allergic rhinitis and its impact on asthma (ARIA) guidelines—2016 revision. J Allergy Clin Immunol 2017; 140(4): 950–958. 
3. Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2022. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
4. Peters AT, Spector S, Hsu J i wsp.; Joint Task Force on Practice Parameters, representing the American Academy of Allergy, Asthma and Immunology, the American College of Allergy, Asthma and Immunology, and the Joint Council of Allergy, Asthma and Immunology: Diagnosis and management of rhinosinusitis: a practice parameter update. Ann Allergy Asthma Immunol 2014; 113(4): 347–385.
5. Zasady postępowania w alergicznym nieżycie nosa. Wytyczne Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce 2012. https://www.klrwp.pl/strona/129/leczenie-ann-2012/pl [dostęp: 16.06.2023].