Zaparcie u dzieci

Co to jest zaparcie i jak często występuje?

W piśmiennictwie można znaleźć kilka definicji zaparcia. W praktyce klinicznej najczęściej wykorzystuje się definicję, która określa zaparcie jako oddawanie twardych, zbitych stolców ze wzmożonym wysiłkiem podczas defekacji lub oddawanie mniej niż 3 stolców w ciągu tygodnia. 

Szacuje się, że zaparcie dotyczy od 1 do 30% dzieci w różnym wieku. Najczęściej zaparcia występują między 2. a 4. rokiem życia, jednak u części dzieci objawy mogą się pojawiać już w 1. roku życia.

Jakie są przyczyny zaparcia?

Najczęstszą przyczyną zaparcia, odpowiedzialną za aż 95–97% przypadków, są zaburzenia czynnościowe. Mówimy o nich wtedy, kiedy dolegliwości występują przewlekle i nawracają, a nie można ich wytłumaczyć nieprawidłowościami biochemicznymi lub strukturalnymi. Często zaburzenia czynnościowe związane są z wielokrotnym wstrzymywaniem oddawania stolca przez dziecko, co wynika z chęci uniknięcia nieprzyjemnych wrażeń doznawanych w trakcie wypróżnienia. Niejednokrotnie wiąże się to ze zmianą diety – przejściem z pokarmu matki na mleko modyfikowane czy wprowadzaniem pokarmów dodatkowych. Zaparcia czynnościowe mogą też być spowodowane naciskaniem opiekunów na dziecko uczące się opanowywania czynności fizjologicznych oraz zmianami w codzienności dziecka, np. pójściem do żłobka, przedszkola lub szkoły i koniecznością korzystania z innej toalety niż w domu. Napięta sytuacja rodzinna, rozwód rodziców, pojawienie się nowego członka rodziny lub inne silnie nacechowane emocjami wydarzenia także mogą się przyczyniać do zaparć czynnościowych. 

Do przyczyn zaparcia należą ponadto: 

• zmiana warunków życia, 
• czynniki dietetyczne, 
• choroby układu nerwowego, 
• choroby endokrynologiczne, 
• wady anatomiczne w rejonie odbytnicy (choroba Hirschsprunga, zwężenie odbytu i/lub odbytnicy)
• zaburzenia metaboliczne.

Okresowo zaparcie może towarzyszyć infekcji przebiegającej z gorączką i odwodnieniem lub występować u dzieci w pełni zdrowych i mających prawidłową dietę bogatą w błonnik, jednak przyjmujących małą ilość płynów.

Jakie są objawy i jak rozpoznajemy zaparcie?

Do najczęstszych objawów zaparcia należą mała liczba wypróżnień (nie więcej niż 2 w tygodniu), twarde („spieczone”) stolce, okresowo obfite wypróżnienia, zatykające odpływ z toalety, ból przy oddawaniu stolca, brudzenie bielizny. Objawem, który często niepokoi – a wręcz alarmuje – rodziców, jest obecność domieszki krwi w stolcu lub na jego bocznej powierzchni, co wiąże się z uszkodzeniem śluzówki odbytu przez przechodzące twarde masy kałowe. W takim przypadku należy skonsultować się z lekarzem.

Brudzenie bielizny i popuszczanie stolca w większości przypadków wiążą się ze świadomym wstrzymywaniem defekacji, co skutkuje nagromadzeniem się mas kałowych w bańce odbytnicy. 

Niejednokrotnie rodzice zauważają zmianę zachowania dziecka na pewien czas przed wypróżnieniem: wspinanie się na palce, siadanie na piętach, chowanie się w kącie, opieranie się o meble. Jest to określane jako zachowanie retencyjne.

Diagnostyka zaparcia obejmuje zebranie dokładnego wywiadu lekarskiego, badanie fizykalne oraz – w niektórych przypadkach – badania dodatkowe, jak manometria odbytu i odbytnicy, wlew kontrastowy jelita grubego czy ocena histopatologiczna pobranego wycinka jelita grubego (gdy rozważamy chorobę Hirschsprunga jako przyczynę zgłaszanych dolegliwości).

Jak leczyć zaparcie?

Można wyróżnić dwa sposoby leczenia zaparcia:

• Leczenie farmakologiczne polega na zastosowaniu leków w celu opróżnienia jelita grubego z zalegających mas kałowych i zapobiegania zaleganiu stolca. Na rynku dostępne są preparaty doustne makrogoli i laktulozy oraz wlewki doodbytnicze z mieszanki fosforanowej. Aby leczenie przyniosło rezultaty, należy skonsultować się z lekarzem w celu określenia dawki i czasu przyjmowania danego preparatu oraz modyfikacji dawki na dalszym etapie kuracji.
• Leczenie niefarmakologiczne polega na podaniu doustnie odpowiedniej ilości płynów, modyfikacji diety (większa podaż błonnika) i zapewnieniu aktywności fizycznej. Długo trwające zaparcie u dziecka wymaga niekiedy konsultacji psychologicznej.

W przypadku zaparć przewlekłych lekarz może podjąć decyzję o zabiegowym usunięciu zalegających mas kałowych.

Profilaktyka – jak zapobiegać zaparciu?

Aby uniknąć problemu zaparcia, trzeba od początku dbać o dietę maluszka, bardzo rozważnie ją rozszerzać, a także zapewnić różnorodność posiłków. Ważne są tu warzywa, owoce i inne produkty bogate w błonnik oraz odpowiednia ilość płynów.

Kolejny element to wybranie odpowiedniego momentu na odpieluchowanie – z uwzględnieniem chęci dziecka i gotowości do treningu wypróżniania. Nie mniej istotne jest zapewnienie dziecku aktywności fizycznej, która będzie stymulować falę perystaltyczną i poprawiać pracę jelit.

Piśmiennictwo:

• Albrecht P (ed.). Gastroenterologia dziecięca. Poradnik lekarza praktyka. Lublin 2014.
• Tabbers MM, Boluyt N, Berger MY et al. Constipation in children. BMJ Clin Evid 2010; 2010: 0303.
• Tabbers MM, DiLorenzo C, Berger MY et al. Evaluation and treatment of functional constipation in infants and children: evidence-based recommendations from ESPGHAN and NASPGHAN. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2014; 58(2): 258–274.
• Tappin D, Grzeda M, Joinson C et al. Challenging the view that lack of fibre causes childhood constipation. Arch Dis Child 2020; 105(9): 864–868.