Wstrząs anafilaktyczny, anafilaksja - groźna forma alergii

Czym jest wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja) i co go wywołuje?

Anafilaksja jest najbardziej niebezpieczną postacią reakcji alergicznej. Przebiega ona z gwałtownie pojawiającymi się objawami, stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia. Światowa Organizacja Alergii definiuje anafilaksję jako „ciężką, zagrażającą życiu reakcję uogólnioną lub systemową reakcję nadwrażliwości”. Może ona wystąpić zarówno u alergików, jak i nagle u osób bez wcześniejszej historii alergii.

Charakterystyczny przebieg reakcji anafilaktycznej pozwala na stosunkowo celne rozpoznanie jej. Początek objawów jest ostry (w ciągu kilku minut lub godzin od zadziałania bodźca), najczęściej rozpoczyna się objawami skórnymi. Często reakcja występuje w odpowiedzi na znany, uczulający chorego alergen. Chorobami współistniejącymi zwiększającymi ryzyko wystąpienia anafilaksji są inne schorzenia alergiczne - m.in. astma oskrzelowa i atopowe zapalenie skóry.

Do najczęstszych alergenów mogących wywołać reakcję anafilaktyczną zalicza się:

• jad owadów błonkoskrzydłych - osy, pszczoły,
• orzechy - orzeszki ziemne, migdały, orzechy włoskie, laskowe,
• inne produkty żywnościowe - mleko, ryby, skorupiaki, ciecierzyca,
• leki:
  • ○antybiotyki - penicyliny, cefalosporyny, ciprofloksacyna, wankomycyna, 
  • leki anestetyczne,
  • niesteroidowe leki przeciwzapalne - ibuprofen, ketoprofen,
  • leki znieczulające miejscowo,
  • inhibitory konwertazy angiotensyny (stosowane m.in. w nadciśnieniu tętniczym),
  • preparaty krwiopochodne stosowane podczas przetaczania krwi,
• lateks,
• farby do włosów.

Wstrząsem anafilaktycznym nazywamy reakcję anafilaktyczną realnie zagrażającą życiu. Podczas wstrząsu działanie głównych układów narządów - układu krążenia oraz układu oddechowego - staje się skrajnie niewydolne, prowadząc do poważnego zachwiania równowagi całego ustroju. Do tkanek nie jest dostarczana wystarczająca ilość tlenu, a trujące produkty przemiany materii przestają być na bieżąco usuwane. Chorego wchodzącego we wstrząs anafilaktyczny należy bezwzględnie przetransportować do szpitala, w celu natychmiastowego i intensywnego leczenia szpitalnego.

Każdy pacjent, u którego wystąpiła anafilaksja, musi trafić do szpitala z powodu możliwego nawrotu objawów (zwykle między 4. a 12. godziną od wystąpienia reakcji). Dotyczy to także chorych, u których objawy unormowały się po zastosowanym wstępnie leczeniu. Obserwacja szpitalna powinna trwać 12-24 godziny.

Anafilaksja - objawy

Objawy anafilaksji możemy podzielić na niezagrażające życiu oraz ciężkie, mogące prowadzić do zgonu. Najczęściej występującymi objawami wstrząsu anafilaktycznego są objawy skórne (pokrzywka, rumień, obrzęki w obrębie głowy i szyi) i duszność (spowodowana obrzękiem gardła i krtani).

U osób dorosłych najczęściej występują objawy skórne - rozprzestrzeniający się świąd skóry dłoni, pokrzywka i obrzęk. U dzieci podczas anafilaksji dominuje duszność, występują przypadki z nagłym zatrzymaniem krążenia, oddechu i brakiem tętna. Do wyżej wymienionych mogą dołączyć także obfite poty, lęk, złe samopoczucie oraz objawy ze strony przewodu pokarmowego - silny ból brzucha, biegunka.

Najważniejszymi objawami anafilaksji ze strony układów narządów (najczęściej skóry i układu oddechowego) są:

•  rumień uogólniony lub w postaci plam,
• blade bąble pokrzywkowe (zwykle swędzące),
• blada, wilgotna skóra,
• obrzęk języka, gardła lub krtani, powodujący utrudnienie w oddychaniu i przełykaniu,
• przyspieszony oddech,
• chrypka,
• świszczący oddech,
• widoczny wysiłek podczas oddychania,
• nieadekwatne myślenie i mowa,
• pobudzenie,
• uczucie kołatania serca,
• omdlenie lub zawroty głowy.

Do bardzo ciężkich objawów anafilaksji świadczących o rozwijającym się wstrząsie zaliczamy zatrzymanie oddechu, zatrzymanie czynności serca oraz utratę przytomności.

Postępowanie w anafilaksji

Anafilaksja może wystąpić zarówno nagle u osób, u których nie występowała wcześniej, jak i ponownie u chorych z wcześniejszą historią reakcji anafilaktycznej. Podstawą leczenia jest podanie choremu adrenaliny. Niektórzy chorzy spodziewający się wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, mogą nosić adrenalinę przy sobie. Należy wiedzieć, jak postępować z takim preparatem leczniczym. Adrenalina wskazana jest do leczenia anafilaksji bez względu na wiek i nie ma przeciwwskazań do jej stosowania. 

W przypadku wystąpienia reakcji anafilaktycznej u osoby w otoczeniu, należy głośno wołać o pomoc oraz wezwać zespół pogotowia ratunkowego. Chory powinien leżeć na plecach w komfortowej pozycji, jeśli natomiast występują zaburzenia oddychania lub duszność, należy dodatkowo unieść jego nogi. Ważne jest, by nie dopuścić do gwałtownego podniesienia się chorej osoby, może to doprowadzić nawet do zgonu.

Jeśli osoba, u której występuje anafilaksja ma przy sobie adrenalinę, należy bezzwłocznie jej ją podać. Adrenalina podawana jest przy użyciu ampułkostrzykawki lub wstrzykiwacza. Lek należy wstrzyknąć w przednio-boczną część uda (zarówno u dorosłych, jak i u dzieci), a następnie lekko masować miejsce wstrzyknięcia przez 10 sekund. Lek działa natychmiastowo. 

Każdy pacjent po epizodzie anafilaksji powinien być przetransportowany do szpitalnego oddziału ratunkowego w celu obserwacji oraz otrzymania dalszych zaleceń. Przy wypisie ze szpitala każdy taki chory musi otrzymać:

1. receptę na adrenalinę do samodzielnego podania (w postaci ampułkostrzykawki lub wstrzykiwacza),
2. receptę na doustny glikokortykosteroid,
3. receptę na lek przeciwhistaminowy do przyjmowania przez 3-5 dni,
4. wziewny lek rozkurczający oskrzela - dla chorych na astmę,
5. skierowanie do alergologa.

Bardzo ważną rolę pełni także edukacja pacjenta i jego rodziny w zakresie postępowania w trakcie nagłych incydentów anafilaksji oraz zapobiegania im. Anafilaksja jest postacią reakcji alergicznej, zatem podstawą postępowania jest unikanie ekspozycji na znany alergen. W okresie ok 3-4 tygodni od wystąpienia epizodu anafilaksji należy rozpocząć diagnostykę alergologiczną w poszukiwaniu czynnika wyzwalającego. W przypadku wstrząsu anafilaktycznego wywołanego przez użądlenie lub ukąszenie owada wskazane jest odczulanie.

Referencje

1. Muraro A, Worm M, Alviani C, et al. European AACI guidelines: Anaphylaxis (2021 update). Allergy. 2022;77(2):357-377. doi:10.1111/all.15032, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34343358/
2. Polskie Towarzystwo Alergologiczne, Anafilaksja – algorytm postępowania w pomocy doraźnej / SOR, https://www.pta.med.pl/?p=4210#
3. https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/011/161/original/Strony_od_MpD_2010_06-11.pdf?1467899032 (ostatni dostęp: 14.09.2022)
4. https://www.pta.med.pl/wp-content/uploads/Plakat-o-anafilaksji.pdf (ostatni dostęp: 14.09.2022)
5. Anafilaksja - problem zdrowotny i społeczny, prof. Karina Jahnz-Różyk, 2016