Nadwrażliwość na pokarmy

Definicja nadwrażliwości pokarmowej

Nadwrażliwość na pokarmy to nieprawidłowa reakcja organizmu na różne substancje (zwane alergenami), która jest nadmierna i nieadekwatna do wywołującego ją bodźca [1]. Do wywołania reakcji nadwrażliwości najczęściej przyczyniają się składniki żywnościowe, ale nie należy mylić tego pojęcia z alergią pokarmową. Reakcje nadwrażliwości obejmują znacznie większą grupę zaburzeń i reakcji organizmu na alergen, alergia pokarmowa z kolei to reakcja wyłącznie na tle immunologicznym [1].

Do najczęstszych alergenów pokarmowych zaliczamy:

• jabłka,
• orzechy (głównie laskowe i ziemne),
• białko mleka krowiego,
• białko jajka kurzego,
• ryby,
• skorupiaki,
• seler [1].

Podział nadwrażliwości pokarmowej

Ze względu na charakter zachodzącego patomechanizmu, możemy podzielić reakcje nadwrażliwości na:

• nadwrażliwość pokarmową alergiczną, czyli alergię pokarmową, której patomechanizm opiera się na mechanizmie immunologicznym (tzw. IgE-zależnym). Do czynników sprzyjających wystąpieniu alergii pokarmowej zaliczamy między innymi: niedobór witaminy D3, zanieczyszczenie środowiska, ekspozycję na dym tytoniowy, konserwanty i dodatki do żywności [2];
• nadwrażliwość pokarmowąniealergiczną, czyli reakcje pokarmowe, u których podłoża leżą mechanizmy inne niż IgE-zależne [2].

Objawy nadwrażliwości pokarmowej

Objawy nadwrażliwości na pokarmy mogą dotyczyć jednego lub kilku narządów (najczęściej przewodu pokarmowego, skóry, układu oddechowego, ośrodkowego układu nerwowego, układu krążenia, układu krwiotwórczego i moczowo-płciowego). 

Reakcja na alergen pojawia się najczęściej do dwóch godzin po spożyciu pokarmu i nazywana jest wtedy reakcją wczesną. Jeśli zachodzi do dwunastu godzin od ekspozycji, mówimy o reakcji opóźnionej, zaś powyżej dwunastu godzin od zetknięcia z alergenem – o reakcji późnej. Nasilenie objawów klinicznych w alergii pokarmowej jest zróżnicowane i zależy od rodzaju i stężenia alergenu w pokarmie, wieku i kondycji organizmu oraz chorób towarzyszących [3].

Do najczęstszych objawów reakcji nadwrażliwości zaliczamy:

• wysypkę skórną z uczuciem świądu,
• łzawienie, alergiczne zapalenie spojówek,
• astmę oskrzelową, obrzęk krtani, nieżyt błony śluzowej nosa, chrypkę, chrząkanie,
• obrzęk, świąd, pieczenie, zaczerwienienie dookoła ust,
• biegunki lub przewlekłe zaparcia [1].

Najgroźniejszą manifestacją kliniczną nadwrażliwości alergicznej, czyli IgE-zależnej jest reakcja anafilaktyczna, w której po spożyciu pokarmu zawierającego alergen w ciągu kilku minut narastają objawy obejmujące zmiany skórne (świąd, pokrzywka), objawy z przewodu pokarmowego (nagłe silne bóle brzucha, biegunkę), układu oddechowego (skurcz oskrzeli lub krtani), spadek ciśnienia tętniczego, utrata przytomności [1, 2].

Diagnostyka nadwrażliwości pokarmowej

Zarówno w diagnostyce alergii pokarmowych, jak i w diagnostyce niealergicznej nietolerancji pokarmowej podstawową rolę odgrywają wywiad i badanie przedmiotowe pacjenta. Podczas wywiadu lekarz zwraca uwagę na ilość, częstość i skład spożywanych pokarmów, ocenia także ryzyko występowania zjawiska alergii krzyżowej (alergia na alergeny wziewne może spowodować odpowiedź organizmu na alergeny pokarmowe) [4].

W diagnostyce alergii pokarmowej dużą rolę odgrywają również:

• punktowe testy skórne - głównie wykonuje się testy z alergenami powietrznopochodnymi (ze względu na możliwość istnienia alergii krzyżowych) oraz pokarmowymi. Przed ich wykonaniem pacjent nie powinien przyjmować leków przeciwhistaminowych i stosować maści steroidowych na skórę w miejscu zakładania testów [4];
• oznaczanie stężenia IgE we krwi - młody wiek pacjenta, zmiany skórne, niemożność odstawienia leków przeciwhistaminowych powodują, że korzystniejsze może być oznaczenie IgE we krwi niż wykonywanie punktowych testów skórnych. W praktyce popularne są tak zwane panele pokarmowe, podczas których oznacza się IgE przeciw kilkunastu alergenom z jednej próbki krwi [4].
• próby prowokacji - „złotym standardem” w diagnostyce nadwrażliwości pokarmowej jest metoda podwójnie ślepej próby kontrolowana placebo. W próbie tej ani pacjent, ani lekarz nie wiedzą, jaki alergen pokarmowy jest podawany. Ten test wymaga specjalnie przygotowanych oznakowanych kapsułek. Dodatnim wynikiem testu jest manifestacja objawów nadwrażliwości na dany alergen [4].
• diagnostyczne diety eliminacyjne - uznawane za mało wiarygodne narzędzie diagnostyczne, które wymagają dużej dokładności w przestrzeganiu zaleceń oraz unikania tak zwanych alergenów ukrytych. Wykluczenie pokarmu powinno trwać co najmniej 4 tygodnie. Częściej stosuje się je jako element leczniczy [4].

Leczenie nadwrażliwości pokarmowej

Pomimo rozwiniętych metod diagnostycznych, tak naprawdę za jedyny skuteczny sposób leczenia uznaje się unikanie alergenu. 

Leczenie farmakologiczne polega na zmniejszaniu objawów nadwrażliwości na pokarmy. Główną grupę leków stosowanych w przypadku objawów chorobowych są leki przeciwhistaminowe (m.in. loratadyna, cetyryzyna), które zalecane są przy uporczywych i dominujących objawach ze strony skóry, spojówek i błon śluzowych nosa, a także jako składnik leczenia kompleksowego [1].

Drugą grupę leków stanowią glikokortykosteroidy, które zalecane są tylko w przypadkach nasilonych reakcji nadwrażliwości. Ze względu na działanie ogólnoustrojowe i wiele skutków ubocznych, ich podawanie ogranicza się do niezbędnego minimum. W przypadku wystąpienia skurczu oskrzeli zaleca się stosowanie leków wziewnych (beta2-mimetyków), które działają rozkurczająco na mięśnie gładkie oskrzeli [1].

Czasami w ramach leczenia przeprowadza się również odczulanie, które polega na podawaniu coraz większych dawek alergenu. Metoda ta prowadzi do zmniejszenia objawów reakcji nadwrażliwości, czasem do całkowitego ich zniesienia [1].

W przypadku osób, u których stwierdzono astmę, przebyte ciężkie reakcje alergiczne lub reakcję na orzeszki ziemne, inne orzechy, nasiona lub owoce morza, zaleca się by pacjenci nosili przy sobie ampułkostrzykawkę z adrenaliną do samodzielnego wstrzyknięcia w razie wystąpienia reakcji anafilaktycznej [1].

Referencje

1. https://www.mp.pl/pacjent/alergie/chorobyalergiczne/choroby/168572,nadwrazliwosc-na-pokarmy (data ostatniego dostępu 8.08.2022)
2. Nowicka-Jasztal A, Bryl E. Nadwrażliwość na pokarmy — choroba XXI wieku? Forum Medycyny Rodzinnej 2016;10(1):1-9
3. Wasilewska E, Ziętarska M, Małgorzewicz S. Immunologiczna nadwrażliwość na pokarm. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2016; 7(4): 152–161.
4. Małgorzewicz S. Diagnostyka niepożądanych reakcji na pokarm. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2016; 7(2): 62–68.