Nadwrażliwość na gluten - czym różni się od celiakii?

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten - co to za choroba?

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCNG), nazywana także nietolerancją glutenu, jest jedną z form nietolerancji pokarmowej, której objawy pojawiają się po spożyciu produktów zawierających gluten. Jest ona trzecią, po celiakii i alergii na pszenicę, formą nietolerancji glutenu, wywołaną nieprawidłową odpowiedzią układu odporności na kontakt z tym białkiem [1].

NCNG jest stosunkowo nową jednostką chorobową, wprowadzoną kilkanaście lat temu, w odpowiedzi na potrzeby pacjentów, u których pomimo wykluczenia celiakii i alergii na pszenicę obserwowano objawy chorobowe po posiłkach zawierających gluten [1]. 

Czym różnią się od siebie poszczególne formy nietolerancji glutenu?

Wszystkie objawy chorobowe pojawiające się po spożyciu glutenu są określane mianem chorób zależnych od glutenu. W zależności od mechanizmu wywołującego uciążliwe dolegliwości, wyróżnia się wśród nich:

• celiakię - nietolerancję glutenu o podłożu genetycznym, związaną z występowaniem wariantów genetycznych kodujących antygeny HLA-DQ2 lub HLA-DQ8, w której dochodzi do zaniku kosmków jelitowych i wytwarzania specyficznych przeciwciał, skierowanych przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG) oraz endomysium mięśni gładkich (EmA);
• alergię na pszenicę - która jest klasyczną alergią pokarmową; u pacjentów z tą alergią w wyniku kontaktu z glutenem dochodzi do nieprawidłowej aktywacji układu odporności i produkcji specyficznych przeciwciał w klasie IgE, prowadzących do pojawienia się reakcji alergicznych ze strony przewodu pokarmowego, skóry lub dróg oddechowych;
• nieceliakalną nadwrażliwość na gluten - która jest nieimmunologiczną, niepożądaną reakcją na produkty zawierające gluten [1,2].

Objawy i przyczyny nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten

Kliniczne objawy NCNG są zróżnicowane i obejmują zarówno dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak: bóle brzucha, wzdęcia, nudności, biegunki, zaparcia, utratę masy ciała, jak i mniej specyficzne symptomy, do których należą: bóle głowy, zaburzenia snu, zmęczenie, bóle mięśni, obniżenie nastroju, zmiany skórne, niedokrwistość, drętwienie kończyn i palców, bóle stawów, astma, czy alergiczny nieżyt nosa [3]. Objawy te pojawiają się zwykle od kilku minut do kilku godzin po spożyciu produktów zawierających gluten [1].

Wiedza na temat przyczyn powstawania nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten jest jeszcze ograniczona i wymaga dalszych badań naukowych. Wśród czynników, które mogą wpływać na jej rozwój wymienia się obecnie:

• nieprawidłową dietę, opartą na produktach wysoko przetworzonych i bogatych w gluten,
• zaburzenia funkcjonowania bariery śluzówkowej jelit,
• aktywację wrodzonej, nieswoistej odpowiedzi immunologicznej,
• istnienie wieloskładnikowej nadwrażliwości pokarmowej związanej z dietą bogatą w FODMAPs lub dodatki do żywności [2].

U większości pacjentów z nieceliakalną nadwrażliwością na gluten obserwuje się również nadwrażliwość na inne składniki pokarmowe, np. na związki określane skrótem FODMAPs (czyli krótkołańcuchowe, słabo wchłanialne, szybko fermentujące węglowodany) oraz dodatki do żywności, takie jak glutaminiany, siarczany, benzoesany czy azotany [2]. Wyniki badań wykazały, że dieta uboga w FODMAPs i dodatki do żywności poprawia samopoczucie pacjentów z nieceliakalną nadwrażliwością na gluten i eliminuje dużą część uciążliwych objawów [2].

Diagnostyka nietolerancji glutenu

Ze względu na to, że nie odkryto jeszcze specyficznego biomarkera nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten (substancji, której stężenie w organizmie rosłoby wraz z postępem choroby), to obecnie rozpoznanie NCNG stawia się poprzez wykluczenie u pacjenta innych typów nietolerancji glutenu [2].

W celu wykluczenia alergii na pszenicę należy oznaczyć stężenie przeciwciał IgE we krwi oraz wykonać alergiczne testy skórne. Wykluczenie celiakii wymaga natomiast wykonania testów serologicznych określających poziom specyficznych przeciwciał lub pobrania wycinków z błony śluzowej dwunastnicy i ich oceny histopatologicznej. Celiakię można również wykluczyć na podstawie ujemnego wyniku badania genetycznego pod kątem obecności wariantów genetycznych HLA-DQ2 i HLA-DQ8 [3].

Jedynym badaniem serologicznym, którego wynik może być wskazówką w diagnozowaniu nadwrażliwości na gluten, jest wykrycie obecności przeciwciał przeciwgliadynowych (AGA) w klasie IgG, które zanikają po wprowadzeniu diety bezglutenowej. Choć samo stwierdzenie obecności tych przeciwciał nie jest wystarczające do postawienia rozpoznania (występują one tylko u ok. połowy pacjentów z NCNG), to ich obecność we krwi po wykluczeniu celiakii i alergii na pszenicę sugeruje nadwrażliwość na gluten [1].

Czasami w diagnostyce NCNG, stosuje się także doustne testy prowokacyjne: po wprowadzeniu diety bezglutenowej, która trwa co najmniej 3 tygodnie, podaje się pacjentowi określone dawki glutenu pod kontrolą lekarza. Nawrót dolegliwości jest wówczas potwierdzeniem nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten [2].

Leczenie nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten

Leczenie nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten jest oparte na stosowaniu diety bezglutenowej. Ponieważ nadal nie ustalono, czy nadwrażliwość na gluten jest zaburzeniem stałym czy przemijającym, to po upływie 1–2 lat stosowania takiej diety można rozważyć ponowne wprowadzenie glutenu i obserwować, jak zareaguje organizm [3].

Stosowanie diety bezglutenowej powinno odbywać się pod kontrolą lekarza lub dietetyka. Jej samodzielne wprowadzanie może prowadzić do rozwoju niedoborów składników odżywczych: błonnika, tiaminy, kwasu foliowego, żelaza, wapnia lub magnezu oraz spożywania nadmiernej ilości produktów z dużą zawartością tłuszczu i występowaniem związanych z tym powikłań [1].

Bibliografia:

1. Akutko K. i in., Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten – charakterystyka i leczenie, Pediatr Pol. (2016).
2. Stępień M. i in., Nadwrażliwość na gluten — fakty i kontrowersje, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2013, tom 4, nr 4, 183–191.
3. Hozyasz K., Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCNG) – choroba ponownie odkryta, Family Medicine & Primary Care Review 2016; 18, 1: 79–83.