Tasiemiec - przyczyny, objawy, leczenie

Tasiemiec - informacje podstawowe

Tasiemce to grupa płazińców będących pasożytami wewnętrznymi, które bytują w świetle przewodu pokarmowego. Objawy zakażenia najczęściej wywoływane są przez dojrzałe postaci bytujących w jelicie cienkim Taenia, Diphyllobothrium lub Hymenolepis, choć samo zakażenie i obecność pasożyta mogą pozostać przez długi czas nierozpoznane. Cykl rozwojowy pasożytów jest dość skomplikowany i wymaga obecności przynajmniej dwóch żywicieli. Człowiek jest żywicielem ostatecznym, co oznacza, że w jego organizmie dochodzi do dojrzewania, wzrostu pasożyta, a także wytworzenia form przetrwalnikowych niezbędnych do rozpoczęcia kolejnego cyklu rozwojowego i rozmnażania. Człowiek może być również żywicielem przypadkowym, co zdarza się rzadko. Jeśli istnieje podejrzenie zakażenia tasiemcami i innymi pasożytami, należy wykonać specyficzne badania diagnostyczne pozwalające na postawienie rozpoznania i odpowiednie leczenie.

Przyczyny zakażenia tasiemcem

W Polsce do zakażeń dochodzi na skutek spożycia produktów spożywczych zanieczyszczonych przez przetrwalnikowe formy pasożytów – jaja albo larwy. Sporadycznie może dochodzić do połknięcia owada, który zawiera w sobie formę przetrwalnikową (tzw. cysticerkoid). Po dostaniu się zanieczyszczonego pokarmu do światła przewodu pokarmowego dochodzi do uwolnienia larw tasiemca i ich dalszego rozwoju. Larwy przyczepiają się do ścian przewodu pokarmowego na wysokości jelita cienkiego, gdzie dalej rosną. Po kilku–kilkunastu tygodniach osiągają dojrzałość płciową, co pozwala im na wytwarzanie jaj i form przetrwalnikowych niezbędnych do zakażenia żywiciela pierwotnego (najczęściej zwierząt). Dojrzały tasiemiec nieuzbrojony osiąga 10 m długości, tasiemiec uzbrojony – 2–3 m. Bruzdogłowiec szeroki może osiągać 15 m długości i 0,5–2 cm szerokości, a tasiemiec karłowaty – zaledwie 15–40 mm długości. W dojrzałej postaci tasiemiec nieuzbrojony może bytować w przewodzie pokarmowym człowieka przez wiele lat. Uwolnione jaja mogą przebywać w środowisku zewnętrznym, nie tracąc zdolności do zarażania. Okres wylęgania i zakaźności to 10–14 tyg. (tasiemce uzbrojony i nieuzbrojony), 3–6 tyg. (tasiemiec bruzdogłowy) lub 2 tyg. (tasiemiec karłowaty) do pojawienia się jaj w stolcu, a objawy kliniczne występują po dłuższym czasie (niekiedy po kilku miesiącach lub latach). W przypadku zakażenia tasiemcem bąblowcowym pasożyt przenika poprzez ścianę jelita do krążenia wątrobowego, a następnie przechodzi do narządów wewnętrznych (najczęściej wątroby) i umiejscawia się w nich. Człowiek wówczas nie zakaża i nie wydziela do środowiska jaj pasożyta; najczęściej dochodzi do otorbienia się larw i wytworzenia torbieli. W przypadku innych gatunków, gdy zwierzęta (przeważnie bydło) spożyją pokarm lub wodę zanieczyszczone ludzkimi odchodami, w ich organizmie dochodzi do uwolnienia postaci larwalnej (tzw. onkosfery) w jelicie i jej migracji poza przewód pokarmowy. Najczęściej larwa osadza się w mięśniach, a także innych narządach (wątroba, nerki, płuca) i przekształca się do postaci, która jest gotowa do dalszego rozwoju po spożyciu przez człowieka tzw. wągra. Cykl rozwojowy pasożytów z tej grupy jest niezmienny i podobny dla każdego gatunku. O rozpoznaniu decyduje badanie mikroskopowe członów macicznych wydalonego z kałem tasiemca.

Tasiemiec - epidemiologia

Do zakażeń dochodzi najczęściej poprzez spożycie mięsa. Najczęściej występujące gatunki to: tasiemiec nieuzbrojony (Taenia saginata), tasiemiec uzbrojony (T. solium), tasiemiec karłowaty (Hymenolepis nana) i sporadycznie bruzdogłowiec szeroki (Diphyllobothrium latum). Może również dochodzić do zakażeń tasiemcem bąblowcowym, dla którego człowiek jest żywicielem przypadkowym. W Polsce tasiemce występują u < 1% populacji (około 200 przypadków rocznie), z czego więcej niż połowa to tasiemiec nieuzbrojony. Człowiek jest rezerwuarem zakażeń, a z uwagi na cykl rozwojowy tasiemca do zakażenia pasożytem najczęściej nie dochodzi bezpośrednio od drugiego człowieka – występują żywiciele pośredni. Rzadko obserwuje się występowanie wągrzycy, czyli schorzenia wywołanego spożyciem pokarmu zanieczyszczonego jajami z członów macicznych wydalonych z kałem przez innego lub tego samego żywiciela. Jest to groźne powikłanie tasiemczycy, gdyż dochodzi wówczas do inwazji pasożyta i lokalizowania się wągrów w narządach – najczęściej układzie nerwowym, na powierzchni kory mózgowej, w podstawie mózgu, w komorach lub w istocie białej, a także w narządzie wzroku. Człowiek staje się wtedy żywicielem pośrednim, przez co nie zaraża i nie wydziela jaj (chyba że sam jest żywicielem ostatecznym i również w jego jelicie bytuje tasiemiec). U osoby będącej żywicielem ostatecznym może dojść do bardzo niebezpiecznej autoinwazji, czyli zakażania się larwami z własnego przewodu pokarmowego. Do zarażenia dochodzi jednak najczęściej w wyniku zjedzenia surowego mięsa wołowego, wieprzowego lub rybiego (pstrąg, szczupak, okoń, łosoś i inne słodkowodne gatunki) albo jaj tasiemca karłowatego (skażony pokarm, woda, brudne ręce, przypadkowe połknięcie owada, w którym rozwinęła się forma tasiemca). Zakażenia tasiemcami są obserwowane w każdej części świata. Około 80 mln ludzi na świecie może być dotkniętych zakażeniem. Większość zakażeń wywołanych jest przez tasiemca nieuzbrojonego (częściej na Bliskim Wschodzie, w Afryce, Ameryce Południowej). Bruzdogłowiec szeroki endemicznie występuje w Ameryce Północnej, Skandynawii, Rosji, Europie Wschodniej, Ugandzie i Chile. Wągrzyca występuje endemicznie w wielu krajach Ameryki Łacińskiej, Azji i Afryki; w Polsce obserwuje się ją sporadycznie na terenach wiejskich (zwłaszcza na obszarach hodowli trzody chlewnej).

Objawy zakażenia tasiemcem

Po czym rozpoznać zakażenie tasiemcem? Objawy mogą być bardzo niecharakterystyczne i słabo wyrażone. W wielu przypadkach od czasu zakażenia do czasu rozwinięcia się powikłań może minąć wiele lat. Zarażenie i rozwój tasiemca w świetle przewodu pokarmowego są zwykle bezobjawowe. Czasami występują takie objawy jak niezbyt nasilony ból brzucha, nudności, biegunka, mogą pojawiać się również objawy alergiczne, np. pokrzywka. Może dochodzić do nieprawidłowej utraty masy ciała, często objawów niedożywienia, a u dzieci obserwuje się drażliwość, trudności w skupianiu uwagi i trudności rozwojowe. Groźną konsekwencją inwazji tasiemca uzbrojonego może być wągrzyca. W przypadku zarażenia tasiemcem nieuzbrojonym często pierwszym objawem jest obecność segmentów pasożyta na bieliźnie, będąca wynikiem ich wypełzania przez odbyt żywiciela ostatecznego. Człony tasiemca uzbrojonego są wydalane wyłącznie biernie w czasie defekacji i widoczne w stolcu. Bruzdogłowiec szeroki wchłania witaminę B₁₂ i może powodować jej niedobór, objawiający się niedokrwistością. Chory zwykle podejrzewa zarobaczenie, gdy zauważa w stolcu segmenty (człony) tasiemca lub całego wydalonego pasożyta. Tasiemiec może być bardzo niebezpieczny, zwłaszcza w przypadkach rozwoju inwazji tkankowej. W przypadkach wystąpienia wągrzycy objawy mogą być mylące i przypominać guza mózgu, gałki ocznej lub innych narządów. Najczęściej obserwuje się napady padaczkowe, zaburzenia świadomości, objawy zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego, wodogłowie, zmiany zachowania, zmiany widzenia, zaburzenia osobowości, zmiany emocjonalne, zaburzenia psychiczne lub inne objawy uszkodzenia mózgu i gałki ocznej. Diagnostyka tasiemczyc polega na trzykrotnym badaniu kału oraz weryfikacji wydalonych członów. W krwi obwodowej stwierdza się czasem niewielką eozynofilię.

Leczenie tasiemca

Tasiemczycę, która zostaje zdiagnozowana w krótkim czasie od zakażenia można w pełni wyleczyć. W tym celu stosuje się leczenie przeciwpasożytnicze – czas leczenia uzależniony jest od rodzaju i gatunku pasożyta oraz od jego lokalizacji. W przypadkach najczęstszych, czyli zakażeniach jelitowych, stosuje się prazykwantel, a także albendazol i niklozamid. W przypadkach uszkodzeń narządowych może być niezbędne leczenie wspomagające. Niekiedy może być konieczne operacyjne usuwanie guzów.

Profilaktyka zakażeń tasiemcem

Nie ma metod swoistej profilaktyki zakażeń pasożytniczych. Obowiązuje przede wszystkim higiena rąk, mycie warzyw i owoców, spożywanie posiłków z pewnych źródeł. Istotne jest unikanie spożywania surowego mięsa, zwłaszcza nieznanego pochodzenia. Ryby i mięso powinny być gotowane, pieczone, smażone lub mrożone (≥ 24 godz. w temperaturze −18°C). Ważną rolę odgrywa kontrola weterynaryjna hodowli i uboju bydła oraz trzody chlewnej.

Piśmiennictwo:

1. Kliegman R, Nelson WE. Nelson Textbook of Pediatrics. 19th ed. Elsevier/Saunders Philadelphia PA 2011: 1232–1234.
2. Craig P, Ito A. Intestinal cestodes. Curr Opin Infect Dis 2007; 20(5): 524–532.
3. Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2022. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
4. Satchwell JB, Grover SC. Taenia solium in the small intestine. Clin Gastroenterol Hepatol 2021; 19(9): e90.
5. Webb C, Cabada MM. Intestinal cestodes. Curr Opin Infect Dis 2017; 30(5): 504–510.