Hiperglikemia

Co to jest hiperglikemia?

Hiperglikemia, czyli podwyższenie stężenia glukozy w osoczu, może być zarówno objawem licznych schorzeń, m.in. chorób układu hormonalnego, jak i skutkiem zaburzeń metabolicznych, infekcji, urazów czy stosowania niektórych leków. Nie każde stwierdzenie hiperglikemii wiąże się od razu z rozpoznaniem cukrzycy. Należy jednak przeprowadzić wnikliwe badanie przyczyn zaburzeń gospodarki węglowodanowej, gdyż nieleczone mogą one podstępnie prowadzić do nieodwracalnych powikłań. Przewlekła hiperglikemia w cukrzycy i stanach przedcukrzycowych powoduje uszkodzenie, zaburzenie czynności i niewydolność różnych narządów, szczególnie oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych.

Hiperglikemia - informacje podstawowe

Stężenie glukozy we krwi człowieka jest regulowane przez złożony układ hormonalny, który zapewnia odpowiednią ilość dostępnego materiału energetycznego. W ciągu doby stężenie glukozy waha się w zależności od przyjmowanych posiłków, aktywności fizycznej czy funkcji i czynności hormonalnej organizmu. Głównym czynnikiem obniżającym stężenie glukozy we krwi jest wydzielanie i działanie insuliny. Istnieje również szereg hormonów zwiększających glikemię i uwalnianie glukozy z jej form magazynowych (głównie w wątrobie), do których zaliczamy glukagon, kortyzol, a także hormony tarczycy, hormony stresu (adrenalina, noradrenalina), hormon wzrostu i inne. Prawidłowe poziomy glikemii na czczo to 72–99 mg/dl, po posiłkach zaś nie powinny one przekraczać 200 mg/dl (zazwyczaj u ludzi zdrowych utrzymują się w granicach 70–160 mg/dl). Każdy odnotowany nieprawidłowy poziom glikemii powinien zostać zweryfikowany przez wykonanie oznaczenia na czczo, w razie wątpliwości przeprowadza się test tolerancji glukozy z podaniem doustnym 75 g glukozy. 

Przyczyny hiperglikemii

Do głównych przyczyn hiperglikemii zaliczamy defekty uwalniania lub działania insuliny. W zależności od rodzaju i nasilenia zaburzeń mogą one prowadzić do cukrzycy. 

W przypadku cukrzycy typu 1 dochodzi do bezwzględnego lub względnego niedoboru insuliny, co przejawia się najczęściej ostrym początkiem choroby i nagłym wzrostem glikemii (zwłaszcza u dzieci i osób młodych, szczególnie w czasie infekcji, urazu). Wskutek nagłego niedoboru pojawiają się objawy hiperglikemii, które często wiążą się z rozwojem kwasicy cukrzycowej – będącej potencjalnie niebezpiecznym, śmiertelnym powikłaniem. Utrata wydzielania insuliny wiąże się tu z procesem immunologicznym o różnym stopniu nasilenia, który niszczy produkujące i wydzielające insulinę komórki β trzustki. Po przekroczeniu progu tolerancji i uszkodzeniu większości komórek dochodzi do załamania równowagi metabolicznej i rozwoju choroby. 

Z kolei u osób z rozwijającą się cukrzycą typu 2, czyli cukrzycą insulinoniezależną (to ponad 80% przypadków), glikemia narasta stopniowo, co wiąże się z defektem działania insuliny i osłabieniem efektu regulującego stężenie glukozy. Chorobę najczęściej poprzedza stan przedcukrzycowy – podwyższona glikemia na czczo i/lub upośledzona tolerancja glukozy. Początkowo dochodzi do zaniku wczesnej fazy wydzielania insuliny, następnie rozwija się stan przedcukrzycowy, a potem – jawna cukrzyca. Najczęściej występuje ona u osób starszych, z czynnikami ryzyka i przebiega przez wiele lat podstępnie, bezobjawowo.

Istnieją też inne postacie cukrzycy, mające różne przyczyny i cechujące się różnymi miejscami uszkodzenia szlaków metabolicznych czy hormonalnych. Cukrzyca może się rozwinąć wskutek:

• resekcji trzustki,
• nadużywania alkoholu i przewlekłego zapalenia trzustki,
• nowotworów,
• defektów genetycznych komórek β trzustki,
• endokrynopatii (np. zespół Cushinga, akromegalia, guz chromochłonny),
• przyjmowania leków lub innych substancji chemicznych,
• zakażeń (np. różyczka wrodzona),
• procesu immunologicznego (rzadko),
• innych zespołów genetycznych niekiedy związanych z cukrzycą (np. zespoły Downa, Klinefeltera, Turnera).

Można wyróżnić także cukrzycę wywołaną przez ciążę (cukrzyca ciążowa).

Epidemiologia hiperglikemii

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO) ponad 440 mln ludzi na całym świecie choruje na cukrzycę (przodują tu kraje o niskim i średnim dochodzie), a 1,6 mln zgonów rocznie to bezpośredni skutek cukrzycy. Największe badania dotyczące częstości występowania choroby przeprowadzono w USA. Szacuje się, że na cukrzycę cierpi tam 7,8% populacji, przy czym u 5,9% choroba jest rozpoznana, a u 1,9% – nie. Zarówno liczba przypadków, jak i częstość występowania cukrzycy stale wzrastały w ostatnich kilku dekadach. W Polsce cukrzyca dotyczy już co najmniej 3 mln osób, ale nawet 1 mln spośród nich nie zdaje sobie sprawy z własnej choroby i nie ma postawionej diagnozy. Z uwagi na swoją powszechność cukrzyca została nazwana chorobą społeczną i cywilizacyjną. Rozpowszechnienie waha się w zależności od wieku – jest szacowane na 0,2% osób < 20. roku życia, 10,7% osób ≥ 20. roku życia i 23,1% osób ≥ 60. roku życia. W populacji światowej cukrzycę typu 1 rocznie rozpoznaje się u 19 na 100 tys. osób. 

Obserwuje się wzrastającą częstość zachorowań na cukrzycę zarówno typu 1, jak i typu 2, a także obniżenie wieku zachorowania na cukrzycę typu 2. Do czynników sprzyjających zachorowaniu zalicza się predyspozycje rodzinne (wielogenowe), ale przede wszystkim czynniki środowiskowe: 

• wiek,
• infekcje,
• nadwagę i otyłość,
• niską aktywność fizyczną,
• przebytą cukrzycę ciążową,
• urodzenie dziecka o masie ciała > 4 kg,
• nadciśnienie tętnicze,
• hiperlipidemię,
• zespół policystycznych jajników,
• miażdżycową chorobę układu krążenia,
• mukowiscydozę,
• stosowanie niektórych leków (zwłaszcza glikokortykosteroidów).

Jakie są objawy hiperglikemii?

Hiperglikemia i stan przedcukrzycowy przez wiele lat przebiegają bezobjawowo. Objawy wiążą się głównie z rozwojem cukrzycy i powikłań. W przypadku cukrzycy typu 1 początek choroby często jest gwałtowny. Można wówczas obserwować:

• duże pragnienie, 
• oddawanie dużej ilości moczu, 
• chudnięcie, 
• apatię, 
• osłabienie, 
• zmęczenie, 
• a w przypadku rozwoju kwasicy:
  • silny ból brzucha, 
  • wymioty, 
  • zaburzenia świadomości,
  • znaczne odwodnienie, 
  • skłonność do ropnych zakażeń skóry lub zakażeń układu moczowo-płciowego. 

Podobne objawy obserwuje się w cukrzycy typu 2, lecz są one bardziej dyskretne i dłużej pozostają niezauważone.  

Nieleczona cukrzyca sprzyja rozwojowi przewlekłych powikłań, zwłaszcza sercowo-naczyniowych, które są główną przyczyną zgonów. U ok. 85% chorych występuje otyłość, przede wszystkim typu brzusznego; częste są też nadciśnienie tętnicze i zaburzenia lipidowe. W przypadku długotrwałej choroby odnotowuje się objawy uszkodzeń narządów: niewydolność nerek, polineuropatię, zaburzenia widzenia, choroby układu sercowo-naczyniowego. 

Leczenie hiperglikemii

Opcje terapeutyczne w razie stwierdzenia hiperglikemii zależą od rodzaju zaburzeń. W cukrzycy typu 1 podstawową metodą leczenia jest uzupełnianie niedoboru insuliny przez podawanie jej w formie podskórnej. Również cukrzyca ciążowa wymaga nierzadko leczenia insuliną. 

W zaburzeniach o charakterze stanu przedcukrzycowego lub cukrzycy typu 2 podstawę stanowi postępowanie niefarmakologiczne:

• zmniejszenie masy ciała,
• ograniczenie kaloryczności spożywanych posiłków,
• ograniczenie spożycia węglowodanów prostych, produktów o wysokim indeksie glikemicznym i tłuszczów zwierzęcych,
• regularna i dostosowana do możliwości aktywność fizyczna.

U wielu pacjentów postępowanie niefarmakologiczne jest wystarczające. W przypadku konieczności leczenia włącza się leki przeciwcukrzycowe w formie monoterapii lub leczenia skojarzonego. Dobór terapii jest indywidualny, musi uwzględniać tryb życia chorego, choroby współistniejące i możliwości stosowania leków.

Profilaktyka hiperglikemii

W ramach profilaktyki zaburzeń gospodarki węglowodanowej należy przede wszystkim minimalizować ryzyko nadwagi i otyłości, dbać o aktywność fizyczną, odpowiednie nawodnienie i żywienie. Jeśli obecne są czynniki ryzyka, trzeba regularnie wykonywać badania kontrolne w celu wczesnego wykrycia cukrzycy. Niestety na aktualnym etapie rozwoju medycyny nie jesteśmy w stanie przewidzieć wystąpienia cukrzycy typu 1 ani mu przeciwdziałać. 

Piśmiennictwo

1. Cloete L. Diabetes mellitus: an overview of the types, symptoms, complications and management. Nurs Stand 2022; 37(1): 61–66. 
2. Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2022. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
3. The prevention of diabetes mellitus. JAMA 2021; 325(2): 190. 
4. Topor-Madry R, Wojtyniak B, Strojek K i wsp. Prevalence of diabetes in Poland: a combined analysis of national databases. Diabet Med 2019; 36(10): 1209–1216. 
5. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2023. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. https://ptdiab.pl/zalecenia-ptd/zalecania-aktywni-czlonkowie-2023 [dostęp: 16.06.2023].