Czynniki ryzyka chorób układu krążenia

Schorzenia sercowo-naczyniowe są wciąż w czołówce przyczyn zgonów na całym świecie i w Polsce. Najczęstsze choroby sercowo-naczyniowe to:

• nadciśnienie tętnicze, 
• choroba wieńcowa, 
• zawał serca, 
• udar mózgu, 
• zaburzenia rytmu serca, np. migotanie przedsionków, 
• niewydolność serca, 
• wady zastawek serca. 

Według raportu GUS za rok 2020 pt. „Polska na drodze zrównoważonego rozwoju” główną przyczyną zgonów w Polsce są choroby układu krążenia. Z powodu nadciśnienia tętniczego choruje ok. 10 mln Polaków, a u kolejnych 18 mln można rozpoznać dyslipidemię.

Główną przyczyną wysokiego poziomu śmiertelności z powodu chorób sercowo-naczyniowych jest wciąż zbyt mało skuteczne wdrażanie:

• zasad profilaktyki czynników ryzyka, 
• zmian dotyczących trybu i stylu życia, 
• rozwiązań farmakologicznych.

Profilaktyka chorób serca i naczyń obejmuje kompleksowe działania, których celami są minimalizacja negatywnych skutków i opóźnienie postępu chorób układu krążenia. Zasadniczo profilaktyka polega na eliminacji czynników ryzyka, co może przyczynić się do zmniejszenia niepełnosprawności oraz innych powikłań. Badania sugerują, że ponad 80% przypadków chorób układu krążenia można uniknąć poprzez eliminację modyfikowalnych czynników ryzyka. Dlatego profilaktyka chorób serca i naczyń jest obecnie kluczowym elementem działań mających na celu ochronę zdrowia. Ważne są tu zarówno profilaktyka pierwotna (zapobieganie rozwojowi chorób u osób zdrowych), jak i profilaktyka wtórna (zapobieganie nawrotom u osób już chorujących).

Pojęcie czynników ryzyka wprowadził do piśmiennictwa William B. Kannel, opierając się na wynikach projektu badawczego Framingham Heart Study. Kannel definiował czynnik ryzyka jako każdą cechę jakościową lub parametr ilościowy, których występowanie w populacji ludzi zdrowych prowadzi do statystycznie istotnego wzrostu ryzyka zachorowania lub zgonu na daną chorobę. Mimo że czynnik ryzyka jest ściśle związany z powstaniem choroby, sam w sobie nie wystarcza do jej wywołania. Terminu „czynnik ryzyka” użyto po raz pierwszy właśnie w odniesieniu do chorób układu krążenia.

Do czynników zwiększających ryzyko chorób układu krążenia należą:

• wywiad rodzinny – czynniki genetyczne i uwarunkowania środowiskowe,
• zaawansowany wiek, 
• płeć (mężczyzna > kobieta),
• palenie papierosów, 
• nadmierna masa ciała, otyłość, 
• stan przedcukrzycowy i cukrzyca,
• nadciśnienie tętnicze, 
• nieprawidłowa gospodarka węglowodanowa i duża ilość węglowodanów w diecie, 
• wysokie stężenie lipoproteiny, 
• spożycie nasyconych i nienasyconych utwardzonych tłuszczów,
• zaburzenia gospodarki lipidowej – zwiększone stężenie cholesterolu LDL i trójglicerydów w osoczu, hiperlipidemia, 
• niska aktywność fizyczna lub jej brak, 
• stres, 
• niedobór estrogenów (po menopauzie), 
• zaburzenia snu: bezsenność, zespół niespokojnych nóg, obturacyjny bezdech senny, skrócony czas snu.

Kolejnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych i progresji nadciśnienia tętniczego jest spożycie soli. Wiele osób spożywa sól w ilościach 10-krotnie przekraczających fizjologiczne zapotrzebowanie organizmu. Ponadto badania wykazały, że ilość spożywanej soli zwykle wzrasta wraz z wiekiem, niezależnie od wzorców wyuczonych w dzieciństwie. Skalę problemu potwierdza fakt, że już w poprzednich dwóch dekadach debatowano głównie na temat nadmiernej podaży sodu, cukru i tłuszczów w diecie. Obecnie wydaje się jednak, iż najważniejszymi czynnikami ryzyka zdrowotnego są diety bogate w sól, a ubogie w pełnoziarniste produkty zbożowe, owoce, orzechy i nasiona, warzywa oraz kwasy tłuszczowe omega-3. Zgodnie z raportem EAT-Lancet odpowiednia dzienna podaż białka dla dorosłych wynosi 0,8 g na każdy kilogram masy ciała. Aby zmniejszyć spożycie mięsa i jednocześnie dostarczyć organizmowi wystarczającą ilość białka, warto uwzględnić w diecie nasiona roślin strączkowych. Dodatkowo ważnym źródłem białka i tłuszczów są ryby. Spożycie ok. 28 g ryb dziennie może zapewnić zalecaną dzienną dawkę kwasów omega-3, co wiąże się z obniżeniem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego. 

Dla ograniczenia ryzyka chorób o podłożu sercowo-naczyniowym fundamentalne znaczenie mają: prawidłowy model odżywiania (zwiększone spożycie warzyw i owoców, ograniczenie spożycia soli), niepalenie tytoniu, a także codzienna aktywność fizyczna. 

Piśmiennictwo

1. Ignaciuk G, Kobus G. Wybrane czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u pacjentów po udarze mózgu. W: Jankowiak B, Kowalewska B, Krajewska-Kułak E (red.). Promocja, edukacja, zdrowotna oraz profilaktyka w naukach medycznych. T. 7. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Białystok 2022: 60–70.
2. Kozieł P. Kontrola czynników ryzyka u osób z chorobą niedokrwienną serca. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Jagielloński – Collegium Medicum, Kraków 2021.
3. Główny Urząd Statystyczny (GUS). Polska na drodze zrównoważonego rozwoju. Raport 2020. https://raportsdg.stat.gov.pl/2020/cel3.html [dostęp: 29.05.2023]
4. Krysiuk EA, Jankowiak B. Częstość występowania czynników ryzyka wśród osób ze schorzeniami sercowo-naczyniowymi. W: Kowalczuk K, Krajewska-Kułak E, Cybulski M (red.). Wybrane choroby cywilizacyjne XXI wieku. T. 3. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Białystok 2017. 
5. Kucharska AM, Stachurska M, Sińska BI i wsp. Niezrównoważony sposób żywienia zagrożeniem zdrowotnym współczesnego świata – czy dieta planetarna jest rozwiązaniem? W: Harton A, Gutkowska K (red.). Prawdy i półprawdy o żywieniu człowieka. Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji im. Marka Dietricha, Warszawa 2023: 169–183.
6. Mańka E, Skuratowicz B, Kwiatek S i wsp. „Sercowo-naczyniowe top trzy” – czy pacjenci z najbardziej rozpowszechnionymi chorobami układu krążenia są kandydatami do rekreacyjnego nurkowania? Pol Hyperbar Res 2020; 73(4): 47–52.
7. Ostrówka D, Jancewicz M, Komand A i wsp. Awareness of the role of cardiovascular risk factors and their prevention from the perspective of Tricity adolescents. Arterial Hypertens 2017; 21(1): 51–59.
8. Snopkowski B, Szponarowicz P, Panek E i wsp. Impact of sleep disorders on cardiovascular diseases. J Educ Health Sport 2023; 20(1): 45–52.
9. Śliż D. Choroby układu krążenia. W: Mamcarz A, Śliż D. Medycyna stylu życia w prewencji i leczeniu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018: 441–454.