Zapobieganie schorzeniom układu sercowo-naczyniowego - rola edukacyjna pielęgniarki kardiologicznej

Ograniczenie występowania czynników ryzyka i propagowanie czynników kardioprotekcyjnych zmniejsza w znacznym stopniu umieralność i chorobotwórczość. Szacuje się, że nawet około 50% pacjentów mogłoby uniknąć rozwoju choroby, gdyby kontrolowali swój styl życia. Należy więc w jeszcze szerszym niż dotychczas zakresie wdrożyć profilaktykę schorzeń sercowo-naczyniowych opartą w głównej mierze na edukacji zdrowotnej, zarówno osób już zdiagnozowanych, jak i z jeszcze nierozpoznaną chorobą.

Edukacja zdrowotna to wspólny wysiłek całego zespołu

Edukacja zdrowotna jest wspólną działalnością całego zespołu medycznego, ale szczególną rolę w tej działalności odgrywa pielęgniarka, która ma najczęstszy i najbliższy kontakt z pacjentem. Pielęgniarki zgodnie z obowiązującym aktualnie standardem kształcenia są przygotowane do udziału w edukacji zdrowotnej. 

Edukacja zdrowotna w prewencji pierwotnej i wtórnej chorób układu krążenia obejmuje jednak bardzo szeroki zakres interdyscyplinarnej wiedzy, więc wymaga od pielęgniarek ciągłego jej aktualizowania. Informacje przekazywane pacjentowi muszą być zgodne z aktualnymi doniesieniami i wytycznymi. 

Pielęgniarka prowadząc edukację ma za zadanie przedstawić pacjentowi zasady racjonalnego odżywiania, utrzymania należnej masy ciała, zwalczania nadwagi i otyłości, podejmowania aktywności fizycznej, systematycznego leczenia chorób współistniejących oraz metody przeciwdziałania uzależnieniom. Znajomość tych obszarów promocji zdrowia i metod modyfikacji stylu życia w zależności od nasilenia ryzyka sercowo-naczyniowego, jest niezbędna w pracy pielęgniarki kardiologicznej. 

Jaki jest cel edukacji zdrowotnej?

Celem edukacji zdrowotnej jest nie tylko przekazanie wiedzy, ale uaktywnienie pacjenta, aby z niej skorzystał, podejmując działania sprzyjające zdrowiu. Ma również na celu wyposażenie pacjenta w umiejętności z zakresu samokontroli, tj. pomiaru ciśnienia tętniczego krwi pomiaru glikemii, wskaźnika BMI oraz wiedzy jak ma je pacjent interpretować.  

Jak skutecznie prowadzić edukację zdrowotną?

Kluczowe jest indywidualne podejście do edukacji. Pielęgniarka-edukator musi poznać indywidualne potrzeby pacjenta związane z edukacją zdrowotną w zakresie profilaktyki chorób sercowo-naczyniowych i określić, jakie tematy zdrowotne będą najbardziej pożądane w rozmowie z danym pacjentem czy grupą pacjentów.

Jeśli pacjent nie jest czynnym bądź biernym palaczem, to kwestia wpływu palenia papierosów na układ krążenia będzie dla niego mało interesującym obszarem edukacji. Skracając ten temat do koniecznego minimum, zyskujemy czas na istotniejsze dla danego pacjenta kwestię jaką może być zrównoważona dieta. 

Aby edukacja przyniosła zamierzony rezultat, bardzo ważne jest ustalenie indywidualnych celów z każdym chorym. 

Pożądaną sytuacją byłoby, gdyby styl życia pacjenta maksymalnie ograniczał ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Jednak często trudno jest pacjentowi zmienić długoletnie nawyki. Efektywniejsza więc będzie edukacja wskazująca możliwości, alternatywy a nie oparta tylko na zakazach. Pierwszym etapem jest wtedy propagowanie czynników kardioprotekcyjnych zmniejszających chorobotwórczość (aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie) zwłaszcza u osób z jeszcze nierozpoznaną chorobą układu krążenia. Kolejnym elementem edukacji jest krokowe podejście nakierunkowane na zwalczanie czynników ryzyka: palenia papierosów, nadwagi, nadużywania alkoholu. 

Kluczowe jest, aby pielęgniarka ustaliła z pacjentem, co ma dla niego największe znaczenie, zrozumiała historię pacjenta oraz jego emocje.

Aby edukacja przyniosła zamierzone cele, bardzo ważne jest angażowanie w edukację członka rodziny lub bliskiej pacjentowi osoby, szczególnie w przypadku osób starszych. 

Edukacja oparta na konkretach

W większości przypadków edukacji przekazuję się pacjentowi jak ważna jest rola aktywności fizycznej, bez szczegółowego omówienia wpływu aktywności fizycznej na poszczególne elementy układu krążenia oraz wskazania czynników na jakie należy zwrócić uwagę, aby pacjent czuł się bezpieczny podczas aktywności fizycznej (pomiar tętna, ciśnienia tętniczego krwi, glikemii u cukrzyków).

“Ruch to zdrowie”

Nie wystarczy zalecić/powiedzieć pacjentowi “trzeba się więcej ruszać”, “rzeba zaproponować rodzaj tej aktywności, czas, ocenę efektów, częstotliwość, intensywność, rodzaj treningu. Sformułować jasno cele możliwe do osiągnięcia dla konkretnego pacjenta. 

Opierając się na wytycznych opublikowanych przez Organizację Amerykańskiego Towarzystwa Kardiologicznego (American Heart Association) możemy pacjentowi precyzyjnie wskazać/opisać, jak mają się ruszać. Dorosłym osobom zaleca się 150 minut aktywności umiarkowanej na tydzień. W jej poczet mogą wchodzić aktywności, takie jak pływanie czy nawet energiczny spacer. Drugą możliwością jest 75 minut intensywnego wysiłku w ciągu tygodnia, takiego jak bieganie. Należy także zwrócić uwagę, żeby aktywność rozkładać na większość dni w tygodniu, a nie kumulować. Nadmierna aktywność, jak i całkowity bezruch nie sprzyja układowi krążenia.  

Dieta

Omawiając racjonalne odżywianie, nie wystarczy jedynie wskazać pacjentowi produkty, które powinien spożywać (ryby, warzywa, owoce i zdrowe tłuszcze). Należy przedstawić, jak w praktyce stosować zasady diety śródziemnomorskiej: 

• “spożywaj każdego dnia kilka różnych rodzajów warzyw”,
• “codziennie spożywaj owoce”,
• “przygotowuj przynajmniej dwa razy w tygodniu potrawy z ryb, ograniczając spożycie mięsa”,
• “dodaj do jadłospisu orzechy (zwłaszcza włoskie), pestki dyni, słonecznika”,
• “spożywaj dużo kasz: gryczanej, jaglanej, jęczmiennej”,
• “ogranicz cukier i wyroby cukiernicze”,
• “zrezygnuj ze zwyczaju smarowania pieczywa masłem”,
• “przyprawiaj potrawy dużą ilością czosnku i ziół, ograniczając sól”,
• “wybieraj głównie olej rzepakowy jako tłuszcz do przygotowania posiłków”.

Dobrym rozwiązaniem jest przedstawienie pacjentowi podczas edukacji kilku prostych przepisów z kuchni śródziemnomorskiej. Warto na przykładach pokazać, że jadłospis motywowany prawidłowym funkcjonowaniem układu krążenia, nie musi być monotonny czy restrykcyjny, a także kosztowny. 

Wyniki badań wykazują, że stosowanie diety śródziemnomorskiej w ciągu pięciu lat obserwacji zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych o 30%. 

Warto edukację pacjenta poszerzyć również o najnowsze doniesienia takie jak wpływ niedoboru witaminy D na funkcjonowanie układu krążenia. 

Chociaż do tej pory nie udało się określić szczegółowych wskazań co do suplementacji witaminą D u osób z chorobami układu krążenia, to istotny wpływ witaminy D na układ krążenia i redukcje ryzyka chorób jest dobrze udokumentowany.

Rola mediów i nowoczesnych technologii

Pacjenci coraz częściej uzupełniają wiedzę prozdrowotną, czerpiąc informacje z mediów. Wszechobecny ich wpływ zauważa się nawet podczas pobytów szpitalnych pacjentów. Celnym elementem prowadzenia edukacji może okazać się zatem wskazanie możliwości korzystania z mediów i nowoczesnych technologii w działaniach prozdrowotnych. Przykładem są różnorodne aplikacje do monitorowania zdrowia, które pacjent może pobrać na swojego smartfona.

Z czego wynika brak skutecznej edukacji?

Pielęgniarki uznają rangę edukacji pacjenta w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych, niejednokrotnie jednak brak skutecznej edukacji jest spowodowany zbyt małą ilością czasu dla pacjenta. W związku z prowadzeniem coraz bardziej rozbudowanej dokumentacji medycznej, zmniejszanych obsadach osobowych zarówno na oddziałach szpitalnych jak i w poradniach kardiologicznych zatraca się rola pielęgniarki kardiologicznej z podmiotem opieki, czyli pacjentem. 

Ważnym działaniem w tej kwestii byłoby zapewnienie pielęgniarkom odpowiedniej organizacji pracy, co mogłoby się przyczynić do skuteczniejszego wywiązywania się z obowiązku prowadzenia działań edukacyjnych wśród pacjentów.

Podsumowanie

Rola pielęgniarki w edukacji pacjenta w zakresie zapobiegania schorzeń sercowo-naczyniowych jest znacząca, a zapotrzebowanie pacjentów na edukację duże. Jest wiele czynników, które sprzyjają efektywniejszej realizacji zadań edukacyjnych przez pielęgniarki, niestety także występują trudności stanowiące przeszkodę w systematycznym prowadzeniu edukacji pacjenta. 

Bibliografia

1. Bogusława Ryś, Beata Kudłacik, Małgorzata Fraś, Anna Michalik Problemy Pielęgniarstwa 2014; 22 (4): 496–502 Oczekiwania pacjentów w zakresie edukacji zdrowotnej wobec pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej
2. M. Ziołkowski, A. Kubica, W. Sinkiewicz, et al., Zmniejszenie umieralności na chorobę niedokrwienną serca w Polsce – sukces terapii czy prozdrowotnego stylu życia? Folia Cardiologica Excerpta 2009,4(5):265-272.
3. Rush K, Kee C, Rice M. Nurses as imperfect role models for health promotion. Western Journal of Nursing Research. 2005; 27(2): 166–183.
4. Owczarz M. Poradnik edukatora. Warszawa: CODN; 2005.
5. Andruszkiewicz A, Banaszkiewicz M. (red.) Promocja zdrowia. Teoretyczne podstawy promocji zdrowia. T. I.Lublin: Wyd. Czelej; 2008. 
6.  Pabiś M., Ślusarska B., Jarosz M.J., Zarzycka D., Dobrowolska B., Brzozowska A. Kompetencje pielęgniarek w zakresie edukacji zdrowotnejw polskim systemie opieki medycznej. Pielęgniarstwo XXI wieku. 2010;3-4 (32- 33):75-85.