Zaburzenia psychiczne i somatyczne w przebiegu uzależnienia od alkoholu

W 1951 roku WHO uznało alkoholizm za problem medyczny, a w 1956 roku Amerykańskie Towarzystwo Medyczne jako pierwsze na świecie, uznało alkoholizm za chorobę, a nie jak dotąd kwalifikowane „zaburzenie moralne”, sugerując, że: „należy wezwać szpitale do rozważenia przyjmowania pacjentów z rozpoznaniem alkoholizmu, opierając się na stanie konkretnego pacjenta, a nie na ogólnym sprzeciwie wobec wszystkich takich pacjentów.” ^[2] 

W 1960 roku Elvin M. Jellinek opublikował wyniki długoletnich badan nad alkoholizmem w pracy „The disease concept of alcoholism”, gdzie wyodrębnił fazy rozwoju uzależnienia od alkoholu:

• I faza wstępna (tzw. picie towarzyskie) - trwa od kilku miesięcy do kilku lat, zaczyna się od konwencjonalnego stylu picia. Przy kontakcie z alkoholem człowiek odczuwa ulgę, rozluźnienie, euforię, nie odczuwa przykrych stanów emocjonalnych. Pije dla efektu. Aby nie stracić efektu rozluźnienia zaczyna pić coraz więcej, gdyż wzrasta jego tolerancja na alkohol. Niepokojącym sygnałem świadczącym o tym, że picie zmierza w stronę̨ uzależnienia jest palimpsest, czyli urwany film.
• II faza zwiastunów (ostrzegawcza) – przyjmuje się umownie, że zaczyna się w momencie pojawienia się luk pamięciowych (palimpsestów) – występujących wtedy, kiedy człowiek, pijąc alkohol, nie tracąc przytomności nie może przypomnieć sobie następnego dnia swojego zachowania i postępowania. W fazie tej wzrasta zapotrzebowanie na alkohol. Człowiek zaczyna coraz więcej o nim myśleć, aranżuje i planuje spotkania towarzyskie, rodzinne, zawodowe, przy alkoholu. Na tym etapie alkohol staje się dla człowieka czymś ważnym i bliskim.  Wzrasta zapotrzebowanie na uczucie ulgi po wypiciu.
• III faza krytyczna – następuje utrata kontroli nad piciem, poczucie łaknienia i pragnienia narasta – człowiek nie chce się upić, lecz kiedy zaczyna pić alkohol pije do utraty przytomności, nie potrafi się zatrzymać. Pojawia się powtórna intoksykacja, czyli klinowanie – np. po wieczornym piciu od rana człowiek „leczy się” alkoholem. W tej fazie pojawiają się problemy w relacjach rodzinnych, zawodowych i społecznych. Otoczenie zaczyna dostrzegać problem. Aby uspokoić rodzinę, podratować pozycję zawodową, tez zdrowie, człowiek narzuca sobie okresową abstynencję. W tej fazie pojawiają się ciągi (picie przez kilka dni i nocy i/lub rauszowanie (picie codzienne bez upijania się).
• IV faza chroniczna (przewlekła) – faza nieleczona która trwa do śmierci. Pojawiają się nasilone objawy abstynencyjne – dłużej trwa powrót do stanu wytrzeźwienia. W tej fazie dochodzi do: rozpadu więzi rodzinnych (rozwód, separacja lub trwanie w rodzinie alkoholowej), zawodowych (częste zmiany pracy, zwolnienia z powodu nietrzeźwości lub częstych absencji), pojawienia się konfliktów z prawem (jazda po pijanemu, utrata prawa jazdy), mogą również pogłębiać się problemy zdrowotne i/lub zaburzenia psychiczne z powodu zatrucia alkoholem.

W latach 80 XX wieku Robert Cloninger zaproponował nowy podział osób uzależnionych od alkoholu. Wyróżnił tylko dwa typy:

• 1 – niedziedziczny, najczęściej taka osoba nie miała w rodzinie nikogo uzależnionego, Główną rolę w rozwoju uzależnienia odegrały czynniki środowiskowe. Jest to typ uzależnienia ludzi dorosłych – rozwijający się zwykle po 25 roku życia. Przed chorobą typ osobowości takiej osoby może być neurotyczny, lękowy, depresyjny lub perfekcjonistyczny. Osoby popadające w ten typ uzależnienia wiodą pełen sukcesów zawodowych i/lub społecznych, mają dobre relacje rodzinne.  

Często typ ten dotyczy HFA – wysoko funkcjonujących alkoholików – odnoszących sukcesy zawodowo-społeczne, lecz pijących w ukryciu i samotności.

• 2 – wczesnego uzależnienia, rozpoczynjący się przed 25 rokiem życia. Mniej istotny jest tutaj wpływ czynników środowiskowych, a bardziej wpływ genetycznych – często w rodzinie ktoś pił w sposób nałogowy. 

Długoletni rozwój uzależnienia od alkoholu nie pozostaje bez wpływu na organizm powodując zaburzenia somatyczne i psychiczne. Zaburzenia somatyczne pojawiają się w trakcie spożywania alkoholu, po jego zaprzestaniu oraz podczas początkowego okresu abstynencyjnego. Są to powikłania m.in:

• ze strony układu pokarmowego - stany zapalne błon śluzowych żołądka i dwunastnicy, zapalenie trzustki, cukrzyca, zapalenie wątroby, a w skrajnym wypadkach marskość,
• ze strony układu krążenia – nadciśnienie tętnicze, miażdżyca, niedokrwienie kończyn dolnych, udar, zawał mięśnia sercowego
• ze układu moczowego – niewydolność nerek, dna moczanowa,
• ze strony układu nerwowego – zaburzenia czucia, nerwobóle, parestezje, porażenia, zaburzenia widzenia (wskutek uszkodzenia nerwu wzrokowego), zaniki korowe w płatach czołowych i skroniowych. W skrajnych przypadkach może wystąpić encefalopatia Wernickiego czy padaczka alkoholowa.
• zmiany skórne – przebarwienia i pajączkowe znamiona naczyniowe, przekrwienie twarzy, obrzęki.

Zaburzenia psychiczne w przebiegu uzależnienia alkoholowego możemy podzielić na:

• Stan upojenia alkoholowego – typowe objawy to: bełkotliwa mowa, chwiejny chód, pobudzenie, chwiejność uczuciowa (od euforii do przygnębienia). Niektóre cechy osobowości ulegają intensyfikacji, np. podejrzliwość prowadzi do urojeń. W związku z dużą urazowością upojenie może maskować inne objawy np. urazy głowy, mogące być niebezpieczne dla zdrowia i życia.
• Alkoholowy zespół abstynencyjny niepowikłany – rozwija się w ciągu 12-24 godzin (inne źródła podają: 24-36 godzin) od odstawienia alkoholu. Zwykle trwa około 7 dni. Występują objawy somatyczne: drżenia mięśni, wzmożona potliwość, bezsenność, tachykardia, bóle i zawroty głowy, zaburzenia lękowe, biegunka, nudności, wymioty.
• Delirium tremens – jest ostra psychoza alkoholowa, występuje najczęściej w 2-3 dobie od odstawienia alkoholu u osób po kilkuletnim okresie picia. Poza objawami alkoholowego zespołu abstynencyjnego występują dodatkowo zaburzenia: świadomości, omamy, urojenia, złudzenia wzrokowe, dotykowe, słuchowe, drgawki, podniecenie, bezsenność – odwrócenie rytmu dobowego.
• Zespół Wernickiego - Korsakowa – na wieloletnie nadużywanie alkoholu nakłada się niedobór witaminy B1. Typowe objawy to: zaburzenia pamięci (luki pamięciowe są nadbudowywane konfabulacjami), ataksja, oczopląs, chwiejność emocjonalna (od euforii do przygnębienia). Stan ten wymaga pilnej hospitalizacji, gdyż może zagrażać zdrowiu i życiu.
• Przewlekłe psychozy alkoholowe – w trakcie wieloletniego nadużywania alkoholu pojawiają się zaburzenia o charakterze psychotycznym (urojenia, omamy). Przykładem takiej psychozy może być zespól Otella – dotyczący głównie mężczyzn, u których rozwijają się urojenia na temat niewierności małżeńskiej/partnerskiej.  

Leczenie osoby uzależnionej od alkoholu nie będzie skuteczne, jeśli ona sama nie podejmie decyzji o abstynencji, odstawieniu alkoholu i nie spojrzy krytycznie na dotychczasowe zachowanie, postępowanie i degradację myślenia. Aktywny udział w procesie leczenia, po początkowej detoksykacji (często wymaganej w warunkach szpitalnych), uczestnictwo w programach psychoterapeutycznych (np. na bazie popularnego w USA programu Minnesota czy terapii poznawczo-behawioralnej) i w spotkaniach Wspólnoty Anonimowych Alkoholików może rokować pozytywnie. Leczenie uzależnienia od alkoholu jest prowadzone na zasadzie lecznictwa zamkniętego (szpitalne oddziały uzależnień, zakłady leczenia uzależnień) oraz lecznictwa otwartego (poradnie, dzienne oddziały terapii).

Gdzie szukać pomocy: 

Interaktywna mapa placówek i ośrodków leczenia uzależnień - https://kcpu.gov.pl/mapa/ 

Wspólnota Anonimowych Alkoholików - https://aa24.pl/pl

Internetowy spis mityngów AA - https://spis.aa.org.pl/index.php/meetings/ 

Bibliografia:

1. Klimkiewicz A., Klimkiewicz J., Wojnar M. Współwystępowanie uzależnienia od alkoholu z innymi zaburzeniami psychicznymi. Psychiatria Polska 2015; 49(2): 265–275, DOI: http://dx.doi.org/10.12740/PP/25704
2. Kowalewski I. Zespół uzależnienia od alkoholu wśród osób dorosłych. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego Kraków 2016
3. Rybka M. Jankowska L. Przybylska J. Opieka pielęgniarska nad pacjentem z zespołem zależności alkoholowej. DOI: http://dx.doi.org/10.21784/IwP.2019.005
4. Klimkiewicz A. Zaburzenia psychiczne wynikające z picia alkoholu. Medycyna Praktyczna 2021. https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzaleznienia/81341,zaburzenia-psychiczne-wynikajace-z-picia-alkoholu 
5. Woronowicz Bohdan T. Dziedzictwo psychiatrii i psychologii w programie Wspólnoty Anonimowych Alkoholików. Alkoholizm i Narkomania 2020, 33.2, DOI: https://doi.org/10.5114/ain.2020.98880 
6. Habrat B. Okresowe picie alkoholu. Psychiatria po dyplomie. 2014..03. https://podyplomie.pl/psychiatria/16615,okresowe-picie-alkoholu 
7. Zambrzycka K., Snarska K., Dolińska C., Chorąży M.: Alkoholizm i jego następstwa.