Szacowany czas czytania: 9 minut
System wsparcia osób z zaburzeniami psychicznymi
W latach 2017-2021 na próbie losowej 15 tysięcy osób przeprowadzone zostało badanie ankietowe EZOP II. Badanie koordynował Instytut Psychiatrii i Neurologii, a jego celem była ocena rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych i ich uwarunkowań wśród dzieci do 6. roku życia, dzieci i młodzieży w wieku 7–17 lat oraz dorosłych. Badanie wykazało między innymi, że w grupie badanych osób (w populacji osób dorosłych) przynajmniej jeden epizod zaburzenia psychicznego wystąpił u 26,5% osób. Innymi słowy ponad ¼ dorosłych osób przynajmniej raz w życiu doświadczyła różnych zaburzeń psychicznych. Gdyby przyjąć przełożenie na całą populację dorosłych Polaków, to można by uznać, że ponad 8 milionów osób przynajmniej raz w życiu doświadczyło zaburzeń psychicznych. Wśród nich 40% stanowiły zaburzenia nerwicowe, 20% zaburzenia nastroju i zaburzenia związane z nadużywaniem substancji (np. alkohol). Najwyższe ryzyko zaburzeń występowało wśród osób rozwiedzionych, bezrobotnych i rencistów. Z kolei wśród osób, u których pojawiły się zaburzenia psychiczne najwięcej było osób pracujących i w związku małżeńskim. Jednocześnie szanse podjęcia leczenia specjalistycznego przez osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym były 2-3 krotnie mniejsze niż u osób z wykształceniem wyższym. Badanie potwierdziło również, że pogłębiają się nierówności w dostępie do specjalistycznej opieki psychiatrycznej.
Wobec tak dramatycznych i zaskakujących danych dotyczących zdrowia psychicznego Polaków (8 mln osób raportowało przynajmniej jeden epizod zaburzenia psychicznego) konieczne wydaje się zapewnienie systemu wsparcia, który docelowo wywrze pozytywny wpływ na ich jakość życia.
System lecznictwa psychiatrycznego w Polsce od wielu lat znajduje się w kryzysie. Z jednej strony zmaga się z brakiem specjalistów i niedostateczną dostępnością do leczenia psychiatrycznego. Z drugiej strony korekty i reformy wymaga model organizacyjny opieki psychiatrycznej – który musi odejść od systemu azylowego (stacjonarnego) w stronę specjalistycznej środowiskowej opieki psychiatrycznej. Model opieki stacjonarnej zakłada, że większość działań terapeutycznych i leczniczych przeprowadzanych wśród pacjentów z zaburzeniami psychicznymi jest prowadzona w dużych, scentralizowanych ośrodkach. W ośrodkach tych może przebywać od kilkuset nawet do tysiąca pacjentów (np. szpital tworkowski). Pacjenci mają tam tworzony zastępczy dom, zastępcze środowisko z narzuconymi przez personel medyczno - zarządzający, regułami postepowania, z nadzorem i ochroną. Ośrodki te często są oddalone od miejsca zamieszkania pacjenta, utrudniając mu kontakt z rodziną, bliskimi, co osłabia więzi społeczne. W modelu leczenia środowiskowego odchodzi się od długotrwałej hospitalizacji, udostępniając wiele form pomocy, aktywizacji pacjenta bliżej miejsca zamieszkania. Są to poradnie zdrowia psychicznego, mobilne zespoły terapeutyczne, placówki terapii w warunkach pobytu domowego, pensjonaty kryzysowe czy mieszkania kryzysowe.
Od lutego 2021 roku weszło w życie Rozporządzenie w sprawie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. Program ten zakłada przebudowę systemu opieki psychiatrycznej w Polsce. Zakłada się odejście od obecnego w Polsce modelu sieci dużych szpitali psychiatrycznych zlokalizowanych w okolicach największych miast na korzyść rozbudowywania środowiskowej opieki psychiatrycznej. Obecnie działa sieć poradni zdrowia psychicznego oraz stosunkowo dobrze rozbudowana jest sieć lecznictwa odwykowego.
W ramach tworzenia nowego systemu mają jeszcze powstawać lub rozwijać się na większą skalę: oddziały dzienne, zespoły lecznictwa środowiskowego, oddziały psychiatryczne, hostele, mieszkania chronione, kluby pacjenta.
Oddziały dzienne zapewniają opiekę 5 dni w tygodniu w trybie dziennym, pobyt na nich trwa najczęściej około 3 miesięcy. Ośrodki te działają już od lat 90 XX wieku. Oddziały dzienne skupiają stosunkowo małe grupy pacjentów – w zależności od możliwości lokalowych i założeń ośrodka finansującego (gmina, samorząd, miasto) grupa może liczyć około 20-30 osób. W trakcie pobytu pacjenci biorą udział w zajęciach psychoedukacyjnych, psychoterapii indywidualnej i grupowej, w różnego rodzaju terapii zajęciowej. W ośrodkach tych programem edukacyjnym i psychoterapeutycznych bywa objęta rodzina pacjenta. W skład zespołu ośrodka oddziału dziennego wchodzą: pielęgniarki, terapeuci zajęciowi, psychologowie, pracownicy socjalni. Celem pracy ośrodka dziennego jest udzielanie bezpośredniego wsparcia, edukacja, zapobieganie powtórnym hospitalizacjom, zapobieganie nawrotom choroby
Warsztaty terapii zajęciowej są drugim typem ośrodka dziennej opieki. Działa on podobnie, lecz nakierowany jest na aktywizację społeczną i podjęcie zatrudnienia. Duża część programu nakierowana jest na zdobycie określonych umiejętności, wypracowanie nawyków (punktualność, dokładność, koncentracja). Poza częścią warsztatową są również prowadzone działania psychoedukacyjne, psychoterapeutyczne. Niektóre warsztaty mają również w ofercie programy doradztwa zawodowego oraz dostęp do staży zawodowych.
Uzupełnieniem powyższych placówek są kluby. Są to placówki umożliwiające spędzanie wolnego czasu oraz nawiązanie kontaktów towarzyskich. Oferta klubów jest elastyczna i bardziej tworząc przestrzeń do wspólnego przebywania niż miejsce obwarowane regułami. W ramach działań klubów organizowane są wycieczki, wyjścia do kina czy teatru. Możliwy jest również dostęp do psychoterapeuty, psychologa czy innego profesjonalisty. Poprzez swoje prospołeczne działanie kluby przyczyniają się w dużej mierze do zmniejszania poczucia izolacji, odosobnienia, przyczyniając się do budowania i rozwijania nowych kontaktów towarzyskich i przyjaźni.
Mobilne zespoły leczenia środowiskowego są zapewniają opiekę osobom z przewlekłymi zaburzeniami psychicznymi. Zespół składa się z psychiatrów, pielęgniarek, terapeutów i czasem pracowników socjalnych. Zespół zapewnia tzw. opiekę czynną – tzn. pacjenci są, odwiedzani przez osoby w miejscu zamieszkania. Zespół współpracuje z opieką społeczną, pomaga w rehabilitacji zawodowej, koordynuje sieć opieki medycznej i farmakologicznej nad pacjentem (nie tylko w przypadku chorób współistniejących), prowadzi obserwacje pod kątem zaostrzeń choroby.
Z kolei oddziały psychiatryczne (20-30 łóżkowe) funkcjonujące w szpitalach specjalistycznych (powiatowych, klinicznych) pozwalają uniknąć izolacji i poczucia odosobnienia. Hostele czy mieszkania chronione pozostają w gestii opieki społecznej, pomagają pacjentowi odnaleźć się w społeczeństwie, uczą samodzielnie funkcjonować, radzić sobie z domowym budżetem i codziennymi obowiązkami. Mieszkania chronione są stosunkowo młodym i jeszcze słabo dostępnym miejscem wsparcia. Przebywanie w mieszkaniu chronionym wiąże się z czasowym wyprowadzeniem się z miejsca, gdzie może panować niekorzystna dla zdrowienia atmosfera (konflikty, przemoc, kontrola). Zwykle pobyt w mieszkaniu chronionym dobrze wpływa na samoocenę i na poczucie własnej wartości).
W ramach pilotażu tworzone są Centra Zdrowia Psychicznego, które łączą większość opisywanych powyżej form lecznictwa zapewniając opiekę osobom zamieszkującym określony obszar administracyjny (około 50-200 tys. mieszkańców). Centrum zapewnia pomoc medyczną, psychologiczną, psychoterapeutyczną oraz koordynuje pomoc społeczną i rehabilitację zawodową.[1]
Do końca 2022 roku w Polsce funkcjonowało 59 Centrów Zdrowia Psychicznego, a kolejnych 26 było w trakcie uruchamiania. Liczba Polaków mogących (statystycznie) skorzystać z pomocy oferowanej przez Centrum wynosiła 11 milionów. Centra systematycznie są tworzone i rozwijane w kolejnych miejscowościach.
Bibliografia:
- Gałecki P. Szulc A. Psychiatria. Tom 1. Rozpoznania według ICD-11. Wydawnictwo Edra 2022
- http://www.ezop.edu.pl -wyniki ogólnopolskiego badania stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań.
- Bronowski P. Sawicka M. Rowicka M. Jarmakowicz M. Sieci społeczne i poziom funkcjonowania społecznego uczestników warsztatów terapii zajęciowej
i środowiskowych domów samopomocy - dwóch podstawowych placówek wsparcia
dla osób chorujących psychicznie. Psychiatria Polska 2017; 51(1): 139–152, dostęp: DOI: https://doi.org/10.12740/PP/62080 - Pilotaż Centrów Zdrowia Psychicznego: https://czp.org.pl
[1] Gałecki P. Szulc A. Psychiatria. Tom 1. Rozpoznania według ICD-11. Wydawnictwo Edra 2022 str 99.