Zaburzenia odżywiania u osób starszych - długoterminowa opieka pielęgniarska nad pacjentami z zaburzeniami odżywiania

Proces starzenia i jego oddziaływanie na odżywianie

Starzenie się jest procesem ciągłym i nieodwracalnym. Nie możemy go zatrzymać. Proces starzenia jest procesem indywidualnym dla jednostki, nie można go uogólnić, jest modyfikowany przez czynniki genetyczne, socjoekonomiczne, przebyte schorzenia i choroby. Według WHO człowiek starszy, podeszły to osoba w wieku 60-74 lat, stary natomiast 75-89 lat, a wiek sędziwy, długowieczność zaczyna się po 90 roku życia.

Wraz z wiekiem dochodzi do zmian w proporcji podstawowych składowych budowy ciała. Maleje beztłuszczowa masa ciała (mięśniowa), natomiast ulega zwiększeniu zawartość tłuszczu w organizmie. Wraz ze wzrostem zawartości tłuszczu ustrojowego zmniejsza się także objętość aktywna, niestety znikają komórki niektórych narządów (mózgu, wątroby). W wyniku spadku masy mięśniowej następuje istotne zmniejszenie podstawowej przemiany materii i zapotrzebowania na energię. Niższe zapotrzebowanie energetyczne jest również wynikiem ograniczania wraz z wiekiem aktywności fizycznej. U ludzi w wieku podeszłym obserwuje się też stopniowe upośledzenie czynności narządów, przewodzenie bodźców nerwowych, pogorszeniu ulega praca nerek, przesączanie kłębkowe jest mniej efektywne, zmniejsza się pojemność oddechowa płuc.

W układzie pokarmowym wraz z wiekiem zachodzi wiele niekorzystnych zmian. Należy do nich zaburzenie odczuwania zapachu, smaku wynikające między innymi z  procesu zanikania kubków smakowych. Osoby w wieku podeszłym wykazują tendencję do przesolenia, przesłodzenia potraw, dodawania nadmiaru tłuszczu, który według nich poprawia walory smakowe i zapachowe potraw. Pogorszenie powonienia może prowadzić do mniejszego zainteresowania żywnością, w konsekwencji utraty apetytu, a nawet unikania jedzenia. Choroby zębów i jamy ustnej, próchnica, choroby przyzębia, prowadzą do wystąpienia braków w uzębieniu. Ogranicza to możliwości przeżuwania, rozdrabniania, uniemożliwia spożywanie niektórych produktów spożywczych, surowych warzyw i owoców.

Spowolnienie motoryki przewodu pokarmowego, zanik błony śluzowej i mięśniówki przewodu pokarmowego, powoduje często kłopotliwe zaleganie treści pokarmowych w żołądku i nieprzyjemne zaparcia. Nasilenie zaparć powoduje uboga w błonnik dieta.

Zanik gruczołów wydzielniczych błony śluzowej żołądka prowadzi do zmniejszenia wydzielania kwasu solnego i enzymu pepsyny. U osób w starszym wieku obserwuje się często refluks żołądkowo-przełykowy, związany ze zwiotczeniem mięśni przewodu pokarmowego i niewydolnością wpustu. W przewodzie pokarmowym panuje dysbioza.

Zmiany obserwuje się również w gruczołach ślinowych, zmniejsza się wydzielanie śliny i zawartości w niej enzymów trawiennych. Zmiany w wątrobie, drogach żółciowych i trzustce, skutkują ograniczeniem wydzielania niezbędnej żółci i insuliny. Ubogi enzymatycznie sok trzustkowy skutkuje upośledzeniem trawienia białek i tłuszczów oraz zmniejszonym wchłanianiem żelaza, wapnia i witaminy B12, obniżeniem tolerancji glukozy.

Inne przyczyny zaburzeń odżywiania

Wydłużenie się długości życia, rezygnacja z modelu rodziny wielopokoleniowej, spowodowało, że coraz większa ilości osób w wieku podeszłym jest bez opieki. Samotność prowadzi do zniechęcenia, zmęczenia, zobojętnienia na otaczający świat. Często towarzyszy temu utrata apetytu. Osamotnienie bardzo często współistnieje ze zubożeniem ekonomicznym. Osoby przebywające w domach opieki społecznej, mają zapewnione mieszkanie i posiłki, jedzenie przygotowywane w tych placówkach spełnia normy żywieniowe, lecz nie uwzględnia przyzwyczajeń i preferencji indywidualnych. Osoby starsze, zaczynają jeść tylko to, co lubią lubi niewielką część posiłku. W efekcie, u osób przebywających w tego typu placówkach często obserwuje się zaburzenia odżywiania.

W populacji ludzi w podeszłym wieku obserwuje się największe rozpowszechnienie przyjmowania leków. Często są to leki niezbędne, zapisane przez lekarza, ale też masowo nadużywa się leków, suplementów, produktów medycznych bez konsultacji lekarskiej, farmaceutycznej czy pielęgniarskiej. Przyjmowanie wielu substancji może odpowiadać za wystąpienie niekorzystnych objawów, utratę apetytu, nudności, braku tolerancji pokarmu. Niektóre leki bezpośrednio oddziałują na pracę przewodu pokarmowego, przemianę składników odżywczych. Leki moczopędne i przeczyszczające mogą doprowadzić do utraty soli mineralnych i wody. Antybiotyki, leki przeciwzakrzepowe i przeciwpadaczkowe do utraty witamin. Leki zobojętniające mogą zmniejszać przyswajanie żelaza. Hormony steroidowe, cytostatyki, wpływają na pogorszenie apetytu, wystąpienie nudności i pojawienie się objawów dyspeptycznych. W podeszłym wieku kluczowa jest rezygnacja z polipragmazji, podawania leków, które nie są niezbędne. Nadmierne spożycie farmaceutyków może przyczynić się do wystąpienia nie tylko zaburzeń pokarmowych, ale do pogorszenia funkcji narządów, między innymi wątroby i nerek, wiąże się wysokim ryzykiem przedawkowania, wystąpienia zatrucia oraz niekorzystnych interakcji lekowych.

Zaburzenia odżywiania

Zgodnie z opracowaną przez Światową Organizację Zdrowia, międzynarodową statystyczną klasyfikacją chorób i problemów zdrowotnych (ICD-10) zaburzenia odżywiania zostały sklasyfikowane jako zaburzenia psychiczne, umieszczone w grupie zaburzeń behawioralnych związanych z zaburzeniami fizjologicznymi oraz czynnikami psychicznymi. W tej grupie schorzeń wymieniamy: anoreksję (jadłowstręt psychiczny), bulimię oraz atypowe zaburzenia jedzenia takie jak ortoreksja, pregoreksja, diabulimia, bigoreksja.

Anoreksja u osób starszych, szczególnie u kobiet, według literatury przebiega w trzech fazach. Faza pierwsza charakteryzuje się realną i świadomą walką z głodem, wywołaną przez nietolerancję własnego obrazu ciała i sylwetki. Osoba chora uważa się za zbyt grubą pomimo niedowagi. W fazie tej przede wszystkim występuje ograniczenie węglowodanów oraz tłuszczów z jednoczesnym zachowaniem apetytu i dobrego stanu ogólnego. W drugiej fazie anoreksji dochodzi do znacznego wychudzenia organizmu spowodowanego niedożywieniem. W tej fazie głód staje się mniej odczuwalny, a niska waga zaczyna być obiektem zadowolenia i władzy nad ciałem chorego. Trzecia faza anoreksji to pełna utrata apetytu połączona z utratą uczucia głodu, dużego spadku wagi oraz braku świadomości własnej choroby. W fazie tej pojawia się depresja, zaniepokojenie, czy też obawa przed utratą własnej niezależności wypracowana przez długotrwałą głodówkę. Anoreksja jest obarczona wysokim ryzykiem śmierci. Długotrwałe niedobory oraz dysproporcje w dostarczaniu niezbędnych składników pokarmowych do organizmu mogą skutkować wyniszczeniem, powikłaniami w funkcjonowaniu poszczególnych narządów, układów organizmu. Osoby starsze chorujące na anoreksję prezentują takie objawy jak osłabienie siły mięśniowej, bóle, skurcze mięśniowe, sucha i pozbawiona elastyczności skóra, łamliwość oraz kruchość paznokci i włosów, bóle brzucha, zaburzenia perystaltyki jelit, osteoporoza, niedokrwistość, zaburzenia pamięci i koncentracji, bezsenność, wahania nastrojów, depresję, pojawianie się konfliktów w rodzinie, myśli samobójczych, wycofanie się z życia społecznego.

Anoreksja wieku podeszłego często też nie ma zupełnie związku z negatywnym postrzeganiem swojego ciała i chęcią schudnięcia, jak w klasycznej anoreksji. Objawami anoreksji wieku starszego niezwiązanej z postrzeganiem wyglądu są znaczny spadek ilości spożywanego pokarmu, postępujący spadek masy ciała, który nie jest zmartwieniem dla pacjenta i nie powoduje zwiększenia przez niego ilości spożywanych pokarmów, uskarżanie się na różne dolegliwości żołądkowo-jelitowe (takie jak nieokreślone bóle brzucha, dyskomfort w okolicy jamy brzusznej, czy też stałe poczucie sytości i pełności żołądka), ograniczona mobilność, niedowaga, brak sił, motywacji lub chęci do robienia zakupów i przygotowania posiłku, zapominanie o posiłkach, oszczędzanie pieniędzy podczas zakupu jedzenia.

Bulimia to zaburzenie charakteryzujące się napadami niepohamowanego spożywania pokarmu, z cechami żarłoczności, a następnie wywoływania czynności kompensacyjnych najczęściej w postaci wymiotów. Chory odczuwa poczucie winy, gniewu, ma obniżony nastrój. Oprócz wymiotów, zaburzenie to prowadzi do złego samopoczucia, wahania ciśnienia krwi oraz poziomu glukozy, otyłości. Bulimia ma silny związek z niezadowoleniem z własnego wyglądu, skłonnością do stosowania diet, skupieniem uwagi na jedzeniu oraz silnym pragnieniu uzyskania szczuplejszej figury. Do wystąpienia bulimii przyczyniają się również brak akceptacji siebie, konflikty w rodzinie, samotność, przyczyny organiczne w postaci uszkodzenia ośrodka sytości mózgu, niska samoocena. Na bulimię znacznie częściej chorują osoby z rodzin w których występowała otyłość, zaburzenia depresyjne. U ludzi starszych przewlekle trwająca bulimia może prezentować takie objawy jak osłabienie organizmu, biegunki, zaparcia, niedokrwistość, chwiejność nastroju, zapalenie przełyku,  bóle głowy, zaburzenie funkcji nerek, awitaminoza, zapalenie żołądka, zaburzenia natury psychicznej, zaburzenia ze strony układu krążenia, refluks. Częstym objawem jest depresja, depresja z próbami samobójczych.

Ortoreksja to zaburzenie w normalnym funkcjonowaniu na punkcie zdrowego żywienia. Chorzy często spędzają sporą ilość czasu na śledzeniu składu oraz pochodzenia konkretnych produktów, następnie eliminują ze swojego jadłospisu produkty spożywcze, które ich zdaniem mogą mieć negatywny wpływ na ich zdrowie. U osób cierpiących na ortoreksję mogą występować takie uczucia jak poczucie winy, wstręt do samego siebie, gdy nie utrzymają ustalanych sobie zasad żywieniowych. Zachowanie może prowadzić do izolacji od otoczenia poprzez celowe unikanie kontaktów towarzyskich, celem uniknięcia ryzyka spożycia posiłku nieznanego pochodzenia, składu.

Diabulimia, czyli odchudzanie poprzez manipulowanie insuliną. Zaburzenie to polega na pomijaniu lub zmniejszaniu przyjmowanych dawek insuliny, bez konsultacji z lekarzem, w celu schudnięcia lub uzyskania określonej masy ciała przez osoby ze zdiagnozowaną cukrzycą insulinozależną typu I. Osoby z objawami diabulimii często przeżywają wstyd, zażenowanie związane z własną chorobą, mają negatywny obraz własnego ciała i niskie poczucie własnej wartości. Z tym zaburzeniem odżywiania często współwystępują objawy depresyjne oraz lęki.

Bigoreksja jest specyficzną odmianą dysmorfofobii, czyli zaburzenia polegającego na przeżywaniu lęku wywołanego poczuciu nieestetycznego wyglądu ciała. Osoby z tym syndromem często dokonują pomiarów ciała, porównują swój wygląd z innymi. Angażują się w intensywny, nadmierny trening siłowy, niejednokrotnie doznają urazów. Często rezygnują z życia towarzyskiego i rodzinnego, a także z aktywności zawodowych, w celu utrzymania harmonogramu treningów.

Syndrom nocnego jedzenia (NES), to zaburzenie objawiające się wzmożonym apetytem w porze nocnej. Jedną z głównych cech NES jest spożycie przynajmniej połowy dziennego zapotrzebowania energetycznego po wieczornym posiłku, po godzinie 19.00. Pacjenci przejawiają nastroje depresyjne wraz z upływem dnia. Skarżą się na zmęczenie, napięcie psychiczne, niepokój, rozstrojenie nerwowe i poczucie winy. NES współwystępuje z objawami lękowymi, innymi zaburzeniami jedzenia oraz prowadzi do obniżenia psychicznej jakości życia.

Opieka długoterminowa nad pacjentami z zaburzeniami odżywiania

Opieka nad chorym w podeszłym wieku wymaga ogromnej, wielodyscyplinarnej wiedzy i doświadczenia, które pozwala na dostrzeżenie indywidualnych potrzeb pacjenta. Prawidłowe rozeznanie funkcji życiowych chorego, a także umiejętność rozpoznawania zagrożeń i problemów zwiększa efekty terapeutyczne.

Pielęgniarka musi być świadoma mnogości czynników wpływających na wystąpienie zaburzeń odżywiania, potrafić je rozpoznać, edukować rodzinę i opiekunów pacjenta. Wprowadzać elementy profilaktyki wystąpienia zaburzeń odżywiania oraz kierować chorych wymagających diagnostyki i leczenia  do lekarza, psychoterapeuty oraz dietetyka.

Podstawowymi zasadami profilaktyki zaburzeń odżywiania są unikanie tłuszczu zwierzęcego i cholesterolu w diecie, jedzenie pożywienia bogatego w błonnik, zawierającego antyoksydanty, unikanie stresu i znajomość metod radzenia sobie z nim, utrzymywanie aktywności fizycznej, utrzymywanie prawidłowej wagi, niepalenie papierosów i unikanie alkoholu.

Bibliografia

1. Bogacka E., Żywienie osób starszych w praktyce lekarza rodzinnego, W: Lekarz POZ, 2018, numer 6, s. 511-517
2. Nowak-Starz G., Babiarz A., Salwa A., Siwek M., Wójciek T., Zaburzenia stanu odżywienia wśród chorych w wieku podeszłym, W: Medyczne wymiary dobrostanu, Rozdział 14, s. 239-246, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
3. Wernio E., Dardzińska J.A., Małgorzewicz S., Anoreksja wieku podeszłego – epidemiologia, przyczyny, konsekwencje zdrowotne
4. Smoliner Ch. (red.), Żywienie w opiece nad osobami w starszym wieku, Edra Urban & Partner, Wrocław 2018
5. Długosz A., Wanot B., Biskupek-Wanot A., Zaburzenia odżywiania u osób starszych, http://dlibra.bg.ajd.czest.pl:8080/Content/6243/9_Wanot_Biskupek-Wanot_Dlugosz_Dieta.pdf, [dostęp 05-04-2023]
6. Grycewicz J., Loba J., Żywienie osób w wieku podeszłym, [w:] Prusiński A. (red.): Neurogeriatria. Praktyczne problemy neurologii w wieku podeszłym. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004, s. 28-32