Edukacja pacjenta i jego rodziny w przypadku cukrzycy rozpoznanej de novo

Zalecenia Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego z 2023 roku wyznaczają główne kierunki działań podejmowanych z pacjentami. Edukacja została wskazana jako podstawa skutecznej opieki nad osobami z cukrzycą oraz prewencji choroby. Skuteczne nauczanie powinno umożliwić pacjentowi sprawowanie samoopieki, a podejmowane przez niego działania mają skutkować równowagą metaboliczną i poprawą jakości życia. Powinno zapewnić się wsparcie zarówno pacjentowi, skupiając się na jego indywidualnych potrzebach, jak i jego rodzinie. Konieczne jest zapewnienie dostępu do zinstytucjonalizowanej edukacji choremu i jego bliskim. Zarówno programy edukacyjne, jak i ich efekty muszą podlegać ciągłemu monitorowaniu i doskonaleniu. Ważne jest także to, by zaproponowane działania były spójne w ramach całego wielospecjalistycznego zespołu edukacyjnego.

Planując edukacyjne programy diabetologiczne, należy wziąć pod uwagę nie tylko osoby już chorujące na cukrzycę, lecz również te o zwiększonym ryzyku zachorowania i w stanie przedcukrzycowym. Trzeba uwzględnić ciągłość prowadzonego nauczania, które jest integralnym czynnikiem leczenia choroby. Plan edukacyjny należy realizować w trakcie każdej wizyty lekarskiej i porady pielęgniarskiej. Należy pamiętać o potrzebie cyklicznej reedukacji na podstawie przeprowadzanej systematycznie oceny potrzeb edukacyjnych. Aktualizacja wiedzy powinna uwzględniać postępy w dziedzinie diabetologii oraz ulepszenia organizacyjno-społeczne. By program edukacyjny spełniał wszystkie aktualne wymogi, w jego tworzenie należy zaangażować zespół terapeutyczny złożony z:

• lekarza kierującego zespołem,
• pielęgniarki będącej edukatorem diabetologicznym,
• dietetyka,
• psychologa.

Program musi być zgodny z aktualnymi zaleceniami.

Nie należy zapominać o fakcie, że pacjent i jego rodzina to również aktywni członkowie zespołu.

Głównym celem programów edukacyjnych jest zapewnienie pacjentowi możliwości skutecznej samoopieki. Podejmowane działania należy dostosować zarówno do zdolności poznawczych, jak i finansowych osób objętych opieką. Uzyskane efekty powinny opierać się na wrodzonych predyspozycjach pacjentów, które należy wzmacniać i wykorzystywać w życiu z chorobą. Równolegle z edukacją indywidualną powinny być prowadzone programy grupowe (zalecana wielkość grupy to 6 – 10 osób).

Na pierwszym etapie pielęgniarka-edukator zapoznaje się z aktualnym stanem wiedzy i możliwościami pacjentów i ich rodzin, a także identyfikuje potrzeby: typowo pielęgnacyjne, dietetyczne czy te z zakresu zalecanej aktywności fizycznej.

Pielęgniarka równolegle z lekarzem prowadzącym uczy pacjenta:

• podstaw patomechanizmów choroby,
• rozpoznawania objawów świadczących o hipo- czy hiperglikemii oraz sposobów zapobiegania i radzenia sobie z tymi stanami,
• udzielania pierwszej pomocy.

Do jej zadań należą również:

• przybliżenie pacjentowi najczęstszych długofalowych powikłań cukrzycy (zmiany w naczyniach krwionośnych, zespół stopy cukrzycowej, nieme niedokrwienia mięśnia sercowego, nefro- i retinopatie);
• nauczenie pacjenta zasad i sposobów kontroli i pomiarów glikemii (zarówno w sposób tradycyjny, przy pomocy glukometru, jak i z użyciem systemów ciągłej kontroli);
• w przypadku konieczności przyjmowania insuliny poinformowanie o zasadach jej podawania (i związanych z tym efektach ubocznych – ogólnych oraz miejscowych) i przechowywania;
• opieka nad pacjentem w przypadku pojawienia się powikłań, głównie stopy cukrzycowej;
• edukacja w zakresie zasad zdrowego odżywiania (jak stosowanie wymienników węglowodanowych i komponowanie posiłków, wprowadzenie diety o niskim indeksie glikemicznym).

Ważne jest, aby uwzględniać szczegółowe potrzeby podopiecznych, uzależnione np. od typu cukrzycy czy też wieku pacjentów. Podejmowane działania będą inne wobec osób z cukrzycą typu I, a odmienne wobec osób z II typem choroby przyjmujących insulinę lub nieprzyjmujących jej.

• W przypadku osób przyjmujących insulinę należy zwrócić uwagę na naukę rozpoznawania objawów hipo- i hiperglikemii oraz na prewencję tych zdarzeń.
• U chorych z II typem cukrzycy edukacja szczegółowa powinna skupiać się na redukcji masy ciała i jej utrzymaniu.

Planując działania edukacyjne, należy uwzględnić również wiek podopiecznych.

• Osoby młode chętniej (lecz nie można tego z góry zakładać) skorzystają z nowości technologicznych pomagających kontrolować chorobę. Zwykle są bardziej otwarte na zdobywanie wiedzy poprzez naukę zdalną, odbywanie konsultacji online czy używanie aplikacji mobilnych. Chętniej też sięgają po nowości z zakresu samokontroli (np. ciągły pomiar glikemii, stosowanie pomp insulinowych coraz to nowszych generacji).
• W przypadku osób starszych, w zależności od ich zdolności do pełnienia samoopieki, zaproponowany sposób kontroli choroby musi odzwierciedlać posiadane zasoby poznawcze. Oczywiście wiek nie jest w tym przypadku czynnikiem decydującym, należy jednak mieć na uwadze, iż podeszły wiek często wiąże się z wielochorobowością, która już w znaczny sposób może wpłynąć na posiadane przez pacjentów ograniczenia. W pewnych przypadkach zasadne jest wyznaczenie minimalnych celów opieki, które będą możliwe do zrealizowania.
• Osobną grupę stanowią kobiety z cukrzycą ciężarnych, u których stan chorobowy ma najczęściej charakter przejściowy i wymaga osobnego opracowania.

Rolą pielęgniarki w opiece nad chorymi ze świeżo rozpoznaną cukrzycą jest przede wszystkim kompleksowa opieka nad pacjentem i jego rodziną. Realizacja tego zadania odbywa się zarówno w zespole terapeutycznym, jak i poprzez samodzielne działanie. Jednym z jego istotnych elementów jest nauczanie zgodnie z obowiązującą wiedzą i zaleceniami oraz w sposób jak najbardziej odpowiadający potrzebom pacjentów.

Piśmiennictwo:

1. American Association of Diabetes Educators. Role of the diabetes educator in inpatient diabetes management. Diabetes Educ 2018; 44(1): 57–62.
2. Araszkiewicz A, Bandurska-Stankiewicz E, Borys S  i wsp. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u osób z cukrzycą 2023. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Curr Top Diabetes 2023; 3(1): 1–140.
3. Gajewski P (red.). Interna Szczeklika 2022. Medycyna Praktyczna, Kraków 2022.
4. Szewczyk A (red.). Edukacja pacjentów w pielęgniarstwie diabetologicznym. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2023.
5. Szewczyk A (red.). Pielęgniarstwo diabetologiczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2019.
6. Talarska D, Zozulińska-Ziółkiewicz D (red.). Pielęgniarstwo internistyczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2023.