Cewnikowanie pęcherza moczowego

Kiedy zakładamy cewnik moczowy?

Kateteryzacja pęcherza moczowego może być wykonywana z różnych powodów, np. w celu:

• pobrania próbki moczu do badań laboratoryjnych;
• drenażu pęcherza moczowego u pacjentów z upośledzeniem oddawania moczu, takich jak osoby z porażeniem lub niedowładem pęcherza moczowego;
• pomiaru ilości moczu pozostającego w pęcherzu moczowym (moczu resztkowego), co jest ważne w diagnostyce schorzeń układu moczowego;
• przeprowadzenia zabiegów diagnostycznych lub terapeutycznych w obrębie układu moczowego, takich jak cystoskopia, uretroskopia, uretrotomia czy usunięcie kamieni moczowych.

Kateter może być wprowadzony do pęcherza moczowego przez cewkę moczową (kateteryzacja cewki moczowej) lub przez przetokę na skórze (kateteryzacja nadłonowa).

W każdym przypadku konieczna jest odpowiednia ocena wskazań i przeciwwskazań do zabiegu, aby zapewnić bezpieczeństwo pacjenta i skuteczność procedury.

Kiedy powinniśmy się wstrzymać z wykonaniem tej procedury?

Nie powinniśmy zakładać cewnika, gdy u pacjenta występują:

• zakażenia dróg moczowych – w przypadku aktywnej infekcji dróg moczowych założenie cewnika moczowego może spowodować zwiększenie ryzyka rozwoju zakażenia;
• urazy w obrębie moczowodu lub pęcherza moczowego – jeśli występują zaburzenia lub urazy w obrębie pęcherza lub moczowodu, cewnikowanie może być utrudnione lub niemożliwe – w takich sytuacjach należy skonsultować się z lekarzem;
• wady anatomiczne – niektóre wady anatomiczne mogą uniemożliwiać lub utrudniać procedurę cewnikowania;
• nadwrażliwość na materiały stosowane do produkcji cewnika moczowego.

Podczas wykonywania procedury cewnikowania każdorazowo należy zachować ostrożność. Są jednak przypadki, kiedy na warunki bezpieczeństwa należy zwrócić szczególną uwagę. U pacjentów z zaburzeniami krzepnięcia takimi jak np. hemofilia istnieje zwiększone ryzyko wystąpienia krwawień. Nie jest to bezwzględnym przeciwwskazaniem do zakładania cewników, jednakże wówczas cewnik zakładamy bardzo ostrożnie, z zastosowaniem większej ilości żelu z lidokainą. 
U pacjentów przyjmujących doustne antykoagulanty nie występuje konieczność wcześniejszego specjalnego przygotowania do zabiegu cewnikowania. Stosujemy u nich zasady cewnikowania takie same jak w przypadku pacjentów z zaburzeniami krzepnięcia.

Jakie wyróżniamy rodzaje cewników urologicznych?

• Cewnik Foleya – produkowany z gumowego materiału, posiada proste zakończenie oraz uszczelnienie w postaci balonu, który zapobiega wysunięciu się cewnika z pęcherza moczowego. Cewnik ten można zakładać do pęcherza na okres kilku dni. Inna wersja cewnika Foleya jest wykonana w 100% z silikonu.
• Cewnik Tiemanna – ten rodzaj cewnika ma wygięty koniec, który ułatwia wprowadzanie go przez cewkę moczową. Jest często stosowany w przypadkach, gdy standardowe cewniki są trudne do wprowadzenia, na przykład u pacjentów ze zwężeniami cewki moczowej.
• Cewnik Nelatona – prosty cewnik o jednorodnym przekroju, używany do jednorazowego odprowadzania moczu z pęcherza moczowego. Nie posiada balonika i jest stosowany głównie w celach diagnostycznych lub do krótkotrwałego udrożnienia dróg moczowych.
• Cewnik zewnętrzny – znany również jako cewnik kondomowy lub cewnik penilny, to rodzaj cewnika moczowego stosowanego u mężczyzn. Stanowi alternatywną metodę odprowadzania moczu z pęcherza moczowego, która nie wymaga wprowadzania cewnika do cewki moczowej ani do pęcherza. Cewnik zewnętrzny jest stosowany u mężczyzn, u których nie jest możliwe lub wskazane stosowanie tradycyjnych cewników wewnętrznych. Może to dotyczyć osób, u których występują przeszkody anatomiczne do założenia cewnika wewnętrznego, pacjentów z nietrzymaniem moczu lub osób starszych. Cewnik zewnętrzny jest również często stosowany w celach opieki paliatywnej.

Pamiętajmy, że rodzaj cewnika moczowego używanego w określonej sytuacji medycznej będzie zależeć od indywidualnych potrzeb i warunków pacjenta. Decyzję o wyborze odpowiedniego rodzaju cewnika podejmuje personel medyczny na podstawie oceny klinicznej i sytuacji pacjenta.

Co jest potrzebne do założenia cewnika?

1. Zgoda pacjenta – nie można wykonać procedury cewnikowania pęcherza bez zgody pacjenta bądź jego przedstawiciela prawnego.
2. Cewnik – najczęściej stosuje się cewnik Foleya. Rozmiar cewnika dobiera personel medyczny indywidualnie do każdego pacjenta.
3. Środek do dezynfekcji, jałowe rękawiczki, jałowe gaziki – stosowanie odpowiedniej aseptyki jest konieczne, by zapobiec narażeniu pacjenta na wystąpienie infekcji układu moczowego.
4. Strzykawka i woda do wstrzykiwań – używamy do wypełnienia balonu uszczelniającego.
5. Worek na mocz – w przypadku pozostawienia cewnika w pęcherzu lub w razie potrzeby odpowiedniego pobrania próbki moczu do badania.
6. Żel znieczulający – żel z lidokainą stosujemy w celu zapewnienia odpowiedniego poślizgu oraz znieczulenia cewki.

Jak przebiega cewnikowanie pęcherza moczowego?

Na prawidłowy przebieg procedury cewnikowania ma wpływ przede wszystkim odpowiednie ułożenie pacjenta, które będzie się różniło w zależności od płci. W przypadku cewnikowania kobiet pacjentkę należy ułożyć na plecach, z nogami odwiedzionymi na boki, zgiętymi w stawie kolanowym. Mężczyzn układamy na plecach w pozycji leżącej z wyprostowanymi nogami. Następnie odkażamy okolice ujścia cewki moczowej – u kobiet rozchylamy przy tym wargi sromowe. U nieobrzezanych mężczyzn należy odprowadzić napletek!

Kolejnym krokiem jest podanie żelu z lidokainą do cewki moczowej oraz dodanie niewielkiej ilości żelu na końcówkę wprowadzanego cewnika. Po wykonaniu tej czynności chwytamy cewnik i delikatnym, lecz pewnym ruchem wprowadzamy cewnik do ujścia cewki moczowej i dalej do pęcherza moczowego. U mężczyzn konieczne jest chwycenie prącia i ustawienie go w pozycji prostopadłej do ciała, w celu zniesienia zgięcia przedłonowego cewki moczowej, a tym samym ułatwienia wprowadzania cewnika.

Wprowadzamy cewnik do momentu ukazania się moczu. Po upewnieniu się, że cewnik znajduje się w pęcherzu, uszczelniamy kateter wodą do wstrzykiwań w ilości wskazanej przez producenta. Podłączamy worek do odpływu moczu.

W przypadku cewnikowania pęcherza celem pobrania moczu do badań diagnostycznych nie wypełniamy balonu wodą, a cewnik usuwamy od razu po zakończonej procedurze.

Cewnik wprowadzamy zawsze płynnymi ruchami. W przypadku wystąpienia jakiegokolwiek oporu, który uniemożliwia wprowadzenie cewnika, w szczególności u mężczyzn, możemy zastosować cewnik o mniejszej średnicy lub bardziej sztywny, np. cewnik Tiemanna. Jeśli po podjętych próbach nadal nie udaje się założyć cewnika, należy wezwać urologa.

Jakie mogą wystąpić powikłania?

Po wykonanej procedurze kateteryzacji należy obserwować pacjenta w celu wykrycia objawów niepożądanych. Cewnikowanie, choć z reguły jest procedurą powszechnie stosowaną w medycynie, niesie za sobą ryzyko wystąpienia powikłań, do których możemy zaliczyć:

• Infekcje – infekcja dróg moczowych to jedno z najczęstszych powikłań cewnikowania pęcherza. Bakterie mogą przedostać się do cewki moczowej i pęcherza podczas wprowadzania cewnika. W przypadku infekcji mogą wystąpić objawy takie jak ból, pieczenie podczas oddawania moczu, gorączka i ogólne złe samopoczucie.
• Krwawienie – w niektórych przypadkach wprowadzenie cewnika do pęcherza moczowego może powodować niewielkie krwawienie. Może to być wynikiem uszkodzenia delikatnych tkanek w drogach moczowych podczas procedury. W większości przypadków krwawienie jest łagodne i ustępuje samoistnie.
• Niedrożność cewki moczowej – w rzadkich przypadkach cewnik może spowodować niedrożność cewki moczowej. Przyczyną może być zgięcie, zaczopowanie lub zapchanie cewnika.
• Uszkodzenie narządów – może nastąpić w przypadku nieprawidłowego lub utrudnionego wprowadzania cewnika.
• Reakcje alergiczne – mogą objawiać się wysypką, świądem, obrzękiem lub trudnościami w oddychaniu.
• Tworzenie się kamieni moczowych – długotrwałe stosowanie cewnika może prowadzić do tworzenia się kamieni moczowych. Zależy to od wielu czynników, takich jak skład moczu, długość stosowania cewnika czy higiena.

W przypadku wystąpienia jakichkolwiek niepokojących objawów lub powikłań po cewnikowaniu pęcherza należy skonsultować się z lekarzem, który może przeprowadzić odpowiednią ocenę i zapewnić odpowiednie leczenie lub opiekę.

Piśmiennictwo:

1. Moryś J, Narkiewicz O (red.). Anatomia człowieka. Tom III. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.
2. Krupienicz A (red.). Podstawy Pielęgniarstwa. Repetytorium przedegzaminacyjne. Edra Urban & Partner, Wrocław 2022.
3. Drewa T, Juszczak K (red.). Urologia: ilustrowany podręcznik dla studentów i stażystów. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2021.