Zasady profilaktyki raka szyjki macicy

Wróć do listy Data:
mgr Magdalena Sawicka

Rak szyjki macicy jest drugim co do częstości występowania nowotworem narządu rodnego u kobiet na świecie. W Polsce co roku notuje się około 2,5–3 tysięcy nowych przypadków raka szyjki macicy.


 porównaniu do wielu krajów Europy Zachodniej wskaźnik umieralności z powodu raka szyjki macicy w Polsce jest nadal wyższy. Wynika to m.in. z niepełnej zgłaszalności na badania przesiewowe, późnego wykrywania nowotworu oraz niewystarczającego poziomu edukacji zdrowotnej i profilaktyki (w tym szczepień przeciw HPV). 


Kluczowe znaczenie w walce z tym nowotworem ma profilaktyka, w której istotną rolę odgrywają pielęgniarki i położne. Dzięki ich wiedzy i zaangażowaniu możliwe jest dotarcie do szerokiego grona kobiet, uświadomienie im znaczenia badań profilaktycznych, a także zachęcanie do szczepień przeciw wirusowi HPV (Human Papillomavirus).

Przyczyny raka szyjki macicy

Główną przyczyną raka szyjki macicy jest przewlekłe zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV), zwłaszcza typami wysokiego ryzyka onkologicznego (m.in. HPV 16 i 18). Wirus HPV przenoszony jest przede wszystkim drogą płciową, a czynniki sprzyjające infekcji to m.in. wczesne rozpoczęcie życia seksualnego, częsta zmiana partnerów, współistniejące inne choroby przenoszone drogą płciową czy osłabiona odporność. Rozwój raka szyjki macicy jest procesem wieloletnim, rozpoczynającym się zwykle od zmian przednowotworowych (tzw. neoplazja śródnabłonkowa szyjki macicy – CIN). Wykrycie i leczenie tych zmian na wczesnym etapie praktycznie całkowicie zapobiega rozwojowi raka inwazyjnego.

W Polsce od 2006 roku funkcjonuje zorganizowany program profilaktyki raka szyjki macicy, w ramach którego kobiety w wieku 25–59 lat są zapraszane na bezpłatne badania cytologiczne co 3 lata. Niestety, zgłaszalność Polek na badania przesiewowe od lat utrzymuje się na niskim poziomie (w okolicach 20–40% w zależności od regionu), co jest główną przyczyną braku wyraźnej poprawy w wykrywaniu wczesnych zmian przednowotworowych. Dla porównania – efektywny program przesiewowy powinien docierać do co najmniej 70% populacji docelowej.

Profilaktyka raka szyjki macicy obejmuje szereg działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zachorowania oraz wykrywanie zmian przednowotworowych lub wczesnych postaci choroby. Możemy wyróżnić profilaktykę pierwotną, profilaktykę wtórną oraz – rzadziej wspominaną w tym kontekście, ale też istotną – profilaktykę trzeciorzędową.

Profilaktyka pierwotna

Szczepienia przeciw wirusowi HPV stanowią najskuteczniejszą formę profilaktyki pierwotnej. Od 1 czerwca 2023 roku w Polsce działa oficjalny, finansowany z budżetu państwa program szczepień przeciw wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV). Program szczepień jest realizowany u dzieci (dziewczynek i chłopców) po ukończeniu 9 roku życia, do ukończenia 14 roku życia – od 1 września 2024 została obniżona dolna granica wieku udziału w programie, do wieku zgodnego z rejestracją szczepionek (ukończony 9 rok życia). Szczepienia dla dzieci w tych granicach wiekowych są bezpłatne (finansowane przez Ministerstwo Zdrowia). Są to szczepienia zalecane, a zatem dobrowolne. Decyzja o szczepieniu podejmowana jest przez rodzica, a następnie przez lekarza POZ na podstawie przeprowadzonego badania kwalifikacyjnego. Szczepienie odbywa się w schemacie dwudawkowym (druga dawka jest podawana w terminie 6-12 miesięcy od dawki pierwszej). W Polsce dostępnych jest kilka rodzajów szczepionek zabezpieczających przed najbardziej onkogennymi typami HPV (m.in. 16 i 18), ale także przed innymi typami powodującymi brodawki narządów płciowych. 

Od 1 września 2024 dziecko kwalifikujące się wiekowo do programu może zostać zaszczepione:

  • w szkole, do której uczęszcza,
  • w każdej przychodni POZ (optymalnie w swojej przychodni, gdzie jest złożona deklaracja dziecka do lekarza POZ).

Natomiast osoby, które nie kwalifikują się do bezpłatnego szczepienia (tj. starsza młodzież, dorośli) mogą skorzystać ze szczepień odpłatnych (pokrywając koszt wybranej szczepionki), realizowanych w przychodniach prywatnych lub w ramach opieki POZ (o ile placówka oferuje taką usługę). 

Jak już wspomnieliśmy szczepienie znacząco zmniejsza ryzyko rozwoju stanów przednowotworowych i nowotworów związanych z HPV w przyszłości. Największą skuteczność w zapobieganiu zmianom nowotworowym osiąga się, jeśli szczepienie ma miejsce przed rozpoczęciem aktywności seksualnej – stąd rekomendacje dotyczące szczepienia młodzieży.

Pielęgniarki (zarówno praktykujące w POZ, jak i w innych placówkach ochrony zdrowia) odgrywają kluczową rolę na każdym etapie realizacji szczepień przeciw wirusowi HPV. Ich zadania obejmują m.in. edukację zdrowotną, zbieranie wywiadu przed szczepieniem, podawanie szczepionek, monitorowanie pacjenta po szczepieniu oraz prowadzenie dokumentacji. Poniżej przedstawiono główne obszary aktywności pielęgniarek w tym zakresie:

  • edukacja i promocja zdrowia – polegają na udzielaniu rzetelnych informacji (wyjaśnianie, czym jest wirus HPV, jakie są drogi zakażenia oraz ryzyka związane z długotrwałą infekcją HPV), przedstawianie znaczenia szczepień w zapobieganiu nowotworom szyjki macicy i innym nowotworom związanym z HPV (m.in. nowotwory gardła, odbytu, penisa). Działania edukacyjne mogą obejmować również motywowanie do zgłoszenia się na szczepienie poprzez zachęcanie rodziców/opiekunów i nastolatków do wzięcia udziału w bezpłatnych programach szczepień, jak również zwracanie uwagi na korzyści płynące ze szczepień w późniejszym wieku (przed rozpoczęciem aktywności seksualnej). W ramach działań edukacyjnych warto przypominać również o konieczności podania kolejnej dawki (w przypadku szczepień wielodawkowych)
  • przygotowanie pacjenta i wywiad - w ramach swoich kompetencji pielęgniarki mogą uczestniczyć w zbieraniu wywiadu epidemiologiczno-rodzinnego i ocenie stanu zdrowia pacjenta, a także sprawdzają podstawowe parametry życiowe (np. pomiar temperatury) Pielęgniarki współorganizują również proces szczepień w przychodniach POZ czy w szkołach (jeśli program szczepień jest realizowany w ramach profilaktyki szkolnej), dbając o zapewnienie prawidłowych warunków przechowywania i transportu szczepionek (tzw. łańcuch chłodniczy)
  • •podawanie szczepionki i opieka po szczepieniu - podawanie szczepionki domięśniowo (zwykle w mięsień naramienny) zgodnie z zasadami aseptyki i prawidłowej techniki iniekcji. Następnie prowadzą obserwację pacjenta bezpośrednio po podaniu szczepionki (zwykle 15–30 minut) w celu wykrycia ewentualnych natychmiastowych reakcji niepożądanych 
  • prowadzenie dokumentacji - w dokumentacji medycznej odnotowywane są wszystkie dane dotyczące szczepienia: datę, nazwę i serię szczepionki, miejsce podania, ewentualne działania niepożądane. Dokonywany jest wpis w e-Karcie Szczepień (jeśli prowadzona jest dokumentacja elektroniczna) oraz w książeczce zdrowia dziecka
  • przypominanie o dawkach uzupełniających - w przypadku szczepionek wielodawkowych (schemat 2-dawkowy) pielęgniarki często kontaktują się z rodzicami/opiekunami, aby przypomnieć o terminie kolejnej iniekcji i umówić wizytę.

Po szczepieniu działania profilaktyczne nadal są prowadzone, a pielęgniarki przypominają np., że szczepienie nie zwalnia z regularnych badań profilaktycznych (zwłaszcza cytologii u dorosłych kobiet), a także zachęcają do dalszych działań prozdrowotnych (np. ograniczanie palenia, zdrowa dieta, aktywność fizyczna, ograniczenie stresu, bezpieczne zachowania seksualne). Odpowiedzialne zachowania seksualne (m.in. ograniczanie liczby partnerów, stosowanie prezerwatyw) mogą zmniejszać ryzyko przenoszenia HPV - wprawdzie prezerwatywa nie zapewnia pełnej ochrony przed HPV (ze względu na kontakt skórny w okolicach intymnych), jednak pomaga ograniczyć ryzyko zakażenia także innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Profilaktyka wtórna

Ma na celu wczesne wykrywanie stanów przedrakowych i wczesnych zmian nowotworowych, co umożliwia skuteczne leczenie. Działania w ramach profilaktyki wtórnej obejmują:

  • regularne badania cytologiczne - pozwalają wykryć nieprawidłowe komórki w obrębie szyjki macicy. W Polsce kobiety w wieku 25–59 lat mogą zgłaszać się na bezpłatne badanie cytologiczne co 3 lata w ramach programu przesiewowego. Niestety nadal zgłaszalność na cytologię jest zbyt niska.

W zakresie przygotowania do badania pielęgniarki uczą pacjentki na temat m.in. unikania stosunków płciowych, leków dopochwowych czy tamponów na 24–48 godzin przed pobraniem wymazu.

Pielęgniarki odgrywają również ważną rolę, motywując kobiety do regularnych badań cytologicznych oraz biorąc udział w zorganizowanie programów ułatwiających dostęp (np. cytobusów, punktów mobilnych), szczególnie w obszarach słabiej zurbanizowanych.

  • testy HPV - jeśli wynik testu HPV jest dodatni, zaleca się dalszą diagnostykę (np. kolposkopię)
  • kolposkopia - nie jest to badanie przesiewowe, lecz badanie diagnostyczne, które wykonuje się w przypadku nieprawidłowego wyniku cytologii lub podejrzenia zmian w obrębie szyjki macicy. Pozwala na bezpośrednie obejrzenie powierzchni szyjki macicy w powiększeniu i pobranie wycinków do badania histopatologicznego.

Wykrycie wczesnych zmian dysplastycznych (CIN – neoplazja śródnabłonkowa szyjki macicy) pozwala na małoinwazyjne zabiegi (np. konizacja), co może całkowicie zapobiec rozwojowi raka inwazyjnego.

Profilaktyka trzeciorzędowa

Celem jest zapobieganie nawrotom i powikłaniom choroby u osób już leczonych z powodu raka szyjki macicy. Podejmowane działania skupiają się na:

  • regularnej kontroli po leczeniu onkologicznym - wizyty kontrolne (ginekologiczne, onkologiczne) zgodnie z ustalonym harmonogramem, co pozwala na wykrywanie ewentualnych wczesnych objawów wznowy lub przerzutów
  • rehabilitacja fizyczna i umożliwienie opieki psychologicznej
  • zachęcanie do prowadzenia zdrowego stylu życia po przebytej chorobie (zaprzestanie palenia, zdrowa dieta, aktywność fizyczna).

Pielęgniarki i położne mają wyjątkowy kontakt z pacjentkami na różnych etapach ich życia – w okresie dojrzewania, ciąży, połogu, a także podczas rutynowych wizyt profilaktycznych.  Profilaktyka raka szyjki macicy to złożony proces obejmujący zarówno działania profilaktyki pierwotnej (szczepienia przeciw HPV, promocja zdrowego stylu życia), jak i wtórnej (regularne badania cytologiczne, ewentualne testy HPV) oraz działania w ramach profilaktyki trzeciorzędowej. Pielęgniarki i położne mają istotny wpływ na wzrost świadomości społecznej dotyczącej tej choroby, ponieważ często to właśnie one są pierwszym źródłem informacji dla pacjentek w różnych etapach ich życia. Mogą one podejmować działania w zakresie:

  • motywowania do szczepień poprzez uświadamianie rodziców i młodych dziewcząt i chłopców, co do konieczności i korzyści ze szczepienia
  • ułatwianie dostępu do badań – poprzez współorganizowanie akcji profilaktycznych (np. „Biała Sobota”), umożliwienie zapisu na cytologię
  • „wyłapywanie” pacjentek z grup ryzyka - podczas wywiadu zdrowotnego i wizyt kontrolnych zwracanie szczególnej uwagi na objawy czy czynniki ryzyka
  • wsparcie psychoedukacyjne - pacjentki z nieprawidłowymi wynikami badań często doświadczają stresu – rola pielęgniarek i położnych polega na tym, aby, wspierać je i kierować do odpowiednich specjalistów.



Źródła:

  1. Program profilaktyki raka szyjki macicy. https://www.gov.pl/web/zdrowie/program-profilaktyki-raka-szyjki-macicy-cytologia- oraz : https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/profilaktyka-raka-szyjki-macicy oraz: https://www.gov.pl/web/zdrowie/program-profilaktyki-raka-szyjki-macicy dostęp: 24.01.2025
  2. 50 pytań i odpowiedzi o bezpłatnych szczepieniach przeciw HPV https://szczepienia.pzh.gov.pl/faq/50-pytan-i-odpowiedzi-o-bezplatnych-szczepieniach-przeciw-hpv-dla-rodzicow-nastolatkow/?wersja=dla-lekarzy. dostęp: 24.01.2025.



Wróć do listy Przejdź dalej