Przegląd badań stosowanych w neurologii – badanie płynu mózgowo-rdzeniowego

Czym jest płyn mózgowo-rdzeniowy i jakie funkcje pełni?

Płyn mózgowo-rdzeniowy jest ważnym elementem ośrodkowego układu nerwowego. Płyn znajduje się w układzie komorowym mózgu oraz w przestrzeni podpajęczynówkowej otaczającej mózg i rdzeń kręgowy. Stały obieg płynu pomiędzy mózgiem a rdzeniem kręgowym odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu homeostazy. Główne funkcje płynu mózgowo-rdzeniowego są następujące:

• ochronna – amortyzacja i zabezpieczenie mechaniczne – dzięki krążeniu płyn mózgowo-rdzeniowy tworzy naturalną osłonę, która chroni mózg i rdzeń kręgowy przed urazami mechanicznymi, takimi jak wstrząsy, nagłe zmiany położenia lub uderzenia. Dzięki obecności płynu mózgowie nie jest bezpośrednio narażone na kontakt czaszką, gdyż płyn wypełnia przestrzenie i łagodzi skutki nagłych ruchów. 
• utrzymywanie ciśnienia wewnątrzczaszkowego – płyn odgrywa kluczową rolę w regulacji ciśnienia wewnątrzczaszkowego. Przestrzeń wewnątrzczaszkowa jest ograniczona przez czaszkę, a wszystkie struktury wewnątrz, w tym tkanka mózgowa, krew i płyn mózgowo-rdzeniowy, muszą dzielić tę przestrzeń. Wzrost lub spadek objętości jednej z tych składowych prowadzi do zmian w ciśnieniu. Płyn mózgowo-rdzeniowy pomaga w adaptacji tego ciśnienia, gdyż w odpowiedzi na wzrost ciśnienia mózgowego, część płynu może zostać przetransportowana do innych przestrzeni ciała, co pomaga przywrócić równowagę. 
• transportowa – za pomocą płynu mózgowo-rdzeniowego odbywa się transport substancji odżywczych (np. glukoza, aminokwasy) i usuwanie produktów przemiany materii z ośrodkowego układu nerwowego
• ochronna – bariera „krew-mózg”, to filtr, który chroni mózg przed potencjalnie szkodliwymi substancjami znajdującymi się we krwi. Płyn mózgowo-rdzeniowy stanowi dodatkową linię ochrony immunologicznej, ponieważ niektóre komórki odpornościowe (leukocyty) mogą znajdować się w płynie mózgowo-rdzeniowym i wspierać odpowiedź immunologiczną w przypadkach infekcji lub uszkodzeń. 

Na czym polega badanie płynu mózgowo-rdzeniowego i kiedy jest wykorzystywane

Płyn mózgowo-rdzeniowy pobierany jest poprzez nakłucie lędźwiowe. Badając płyn mózgowo-rdzeniowy można określić:

• przezroczystość i kolor - prawidłowy płyn jest klarowny i bezbarwny. Zmętnienie, krwawienie lub zmiana barwy może świadczyć o infekcji, krwotoku lub nowotworze
• poziom glukozy - spadek glukozy może wskazywać na zakażenie bakteryjne lub gruźlicze zapalenie opon mózgowych
• stężenie białka - wysoki poziom białka może świadczyć o infekcji, nowotworze, chorobach zapalnych, takich jak stwardnienie rozsiane, lub uszkodzeniach strukturalnych
• obecność patogenów – dokładna analiza może wykryć obecność bakterii, wirusów lub grzybów, co świadczy o infekcji ośrodkowego układu nerwowego.

Wskazaniem do nakłucia lędźwiowego jest:

• podejrzenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenia mózgu 
• podejrzenie choroby autoimmunizacyjnej ośrodkowego układu nerwowego 
• wyjaśnienie przyczyny drgawek
• podejrzenie białaczki lub innych chorób rozrostowych zajmujących układ nerwowy
• wyjaśnienie przyczyny niedowładu/porażenia nerwu (np. twarzowego)
• podejrzenie krwawienia do ośrodkowego układu nerwowego

Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego jest również ważne w monitorowaniu postępów leczenia chorób neurologicznych, umożliwiając ocenę skuteczności terapii oraz monitorowanie stanu pacjenta.

Jak należy przygotować pacjenta do nakłucia lędźwiowego i na co zwrócić uwagę w postępowaniu pielęgniarskim

W pierwszej kolejności przeprowadzany jest wywiad oraz kwalifikacja do badania. W trakcie wywiadu uzyskujemy informację o przyjmowanych lekach, chorobach współistniejących. Jeśli lekarz wyda takie zalecenie pacjent powinien unikać przyjmowania leków, które mogą wpływać na krzepnięcie krwi, takich jak aspiryna lub inne leki przeciwzakrzepowe. Przygotowanie do badania obejmuje także konsultację z lekarzem w przypadku pacjentów z wcześniejszymi zaburzeniami neurologicznymi lub z problemami z krzepnięciem krwi. Na badanie pacjent zgłasza się na czczo.

Po przeprowadzeniu wywiadu i kwalifikacji do badania, następuje sama procedura nakłucia. Ważne są następujące elementy:

• pozycja pacjenta - pacjent zostaje ułożony na boku, z kolanami podciągniętymi do klatki piersiowej, co umożliwia lekarzowi łatwiejszy dostęp do odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Alternatywnie pacjent może być umieszczony w pozycji siedzącej. Wkłucia najczęściej dokonuje się między kręgiem L4 a L5.
• znieczulenie miejscowe - skóra w miejscu nakłucia jest zdezynfekowana, a następnie podawane jest znieczulenie miejscowe, które zmniejsza dyskomfort podczas wprowadzania igły
• wprowadzenie igły - lekarz delikatnie wprowadza igłę do przestrzeni podpajęczynówkowej, w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Po osiągnięciu odpowiedniej głębokości, przez igłę wypływa płyn mózgowo-rdzeniowy, który jest zbierany do probówek. Minimalna objętość próbki na badania ogólne (podstawowe) i mikrobiologiczne to około 3 krople płynu na każde badanie. Płyn pobrany do jałowej probówki (ogrzanej do 37°C) w objętości najlepiej ≥1 ml należy dostarczyć do laboratorium natychmiast, zabezpieczając go przed światłem słonecznym oraz wychłodzeniem (przy dłuższym transporcie materiał należy przewozić w termosie lub specjalnych pojemnikach transportowych, pozwalających utrzymać stabilną temperaturę próbki ok. 37°C).
• zamknięcie rany - po zakończeniu pobierania próbki, igła jest usuwana, a miejsce nakłucia zabezpieczane jest opatrunkiem.

Ważne:

Pielęgniarka dba o to, aby pacjent maksymalnie wygiął kręgosłup w odcinku lędźwiowym (łukowaty kształt pleców). To ułatwia lekarzowi dotarcie do przestrzeni podpajęczynówkowej. Samo badanie nie jest komfortowe, mimo to pielęgniarka zwraca szczególną uwagę na to, aby pacjent czuł się bezpiecznie. Stres i napięcie mięśni mogą utrudnić wykonanie zabiegu. Pacjent musi pozostać nieruchomy podczas wkłucia, dlatego pielęgniarka monitoruje, czy pacjent jest stabilnie ułożony. W razie potrzeby pomaga w podtrzymaniu jego pozycji, aby zapobiec nagłym, niekontrolowanym ruchom.

Na jakie elementy zwrócić uwagę w pielęgnowaniu pacjenta po nakłuciu lędźwiowym:

• pozycja i odpoczynek pacjenta - po nakłuciu lędźwiowym pacjent powinien odpoczywać w pozycji leżącej na plecach przez co najmniej 4-6 godzin. Odpoczynek w pozycji leżącej pomaga zmniejszyć ryzyko wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego i zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia tzw. bólu głowy popunkcyjnego
• monitorowanie objawów bólu głowy i dyskomfortu - ból głowy po nakłuciu lędźwiowym jest jednym z częstszych powikłań. W razie potrzeby konieczne może być, zgodnie ze zleceniami lekarskimi: nawadnianie (doustne lub dożylne), podawanie leków przeciwbólowych
• kontrola miejsca wkłucia pod kątem ewentualnych objawów infekcji, takich jak zaczerwienienie, obrzęk, ból czy wydzielina. 
• monitorowanie objawów neurologicznych - są one rzadkie, niemniej jednak warto pamiętać, że jeśli pojawi się: drętwienie lub mrowienie kończyn. osłabienie mięśni, problemy z koordynacją lub chodem. zaburzenia widzenia lub inne nietypowe objawy neurologiczne należy natychmiast powiadomić lekarza.

Źródła:

1. Lindsay K. Bone I. Fuller G. Neurologia I neurochirurgia. Wydawnictwo Edra 2010. Str 56
2. Martyniak A. Tomasik P. Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. Medycyna Praktyczna 2021. https://www.mp.pl/pediatria/praktyka-kliniczna/badania-laboratoryjne/224950,badanie-plynu-mozgowo-rdzeniowego Dostęp: 7-8.11.2024
3. Chochoł P. Fiszer F. Ocena parametrów płynu mózgowo-rdzeniowego w diagnostyce chorób neurologicznych. Postępy Nauk Medycznych 10/2013, s. 720-725. https://www.czytelniamedyczna.pl/4584,ocena-parametrow-plynu-mozgowordzeniowego-w-diagnostyce-chorob-neurologicznych.html Dostęp: 8.11.2024
4. Mazur R. (red.) Neurologia kliniczna. Wydawnictwo ViaMedica 2007. Str 161