Przegląd zaburzeń endokrynologicznych w ginekologii

Zespół policystycznych jajników (PCOS)

To jedno z najczęstszych zaburzeń hormonalnych u kobiet w wieku reprodukcyjnym, wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania osi podwzgórze-przysadka-jajniki. Charakteryzuje się nieregularnymi cyklami menstruacyjnymi, hiperandrogenizmem (np. nadmierne owłosienie), obecnością torbieli na jajnikach oraz insulinoopornością, która często towarzyszy temu zaburzeniu. Przyczyny zespołu policystycznych jajników obejmują czynniki genetyczne, wpływ środowiskowy oraz zmiany metaboliczne. Terapia zależy od celów leczenia pacjentki. W przypadku chęci zajścia w ciążę stosuje się leki indukujące owulację. U pacjentek, które nie planują ciąży, często stosuje się antykoncepcję hormonalną w celu regulacji cyklu oraz zmniejszenia hiperandrogenizmu. Dodatkowo, w leczeniu insulinooporności może być pomocna metformina. Kluczowym elementem terapii jest zmiana stylu życia, obejmująca zdrową dietę, regularną aktywność fizyczną oraz redukcję masy ciała w przypadku otyłości. Zadania i rola pielęgniarek w tym zaburzeniu polegają na:

• edukacji pacjentek na temat znaczenia zdrowego stylu życia w kontrolowaniu objawów, w tym wpływu regularnej aktywności fizycznej na poprawę wrażliwości na insulinę i zmniejszenie objawów hiperandrogenizmu
• monitorowaniu masy ciała oraz wsparcie w procesie odchudzania, w szczególności u pacjentek z nadwagą lub otyłością, które mogą pogarszać przebieg zaburzenia
• zwróceniu uwagi na potencjalne powikłania, takie jak cukrzyca typu 2, choroby sercowo-naczyniowe oraz zaburzenia lipidowe, poprzez zachęcanie do regularnych badań diagnostycznych
• wspieraniu pacjentek w zrozumieniu zależności między objawami a zmiennymi hormonalnymi, w tym znaczenia roli insulinooporności w powstawaniu zespołu policystycznych jajników oraz zachęcanie do regularnych wizyt kontrolnych u endokrynologa i ginekologa
• pomocy w planowaniu diety i wprowadzaniu zdrowych nawyków żywieniowych, z uwzględnieniem diety o niskim indeksie glikemicznym, bogatej w błonnik, zdrowe tłuszcze i białko, co może poprawić równowagę hormonalną i wspierać redukcję masy ciała
• informowaniu o dostępnych opcjach leczenia farmakologicznego, takich jak antykoncepcja hormonalna, metformina czy leki indukujące owulację
• monitorowaniu skuteczności zastosowanych metod leczenia oraz współpraca z lekarzami w celu modyfikacji terapii

Zaburzenia czynności tarczycy

Tarczyca odgrywa kluczową rolę w regulacji cyklu menstruacyjnego i funkcji rozrodczych. Zarówno niedoczynność, jak i nadczynność tarczycy mogą prowadzić do niepłodności, poronień oraz powikłań ciążowych. 

Objawy niedoczynności tarczycy to: zmęczenie, przyrost masy ciała, uczucie zimna, sucha skóra, łamliwe włosy, depresja, zaburzenia koncentracji, zaparcia, obrzęki obwodowe, senność, bradykardia.

Z kolei objawy nadczynności tarczycy to: nadpobudliwość, utrata masy ciała, kołatanie serca, nadmierne pocenie się, nietolerancja ciepła, drżenie rąk, niepokój, biegunki, bezsenność, osłabienie mięśniowe, tachykardia, wytrzeszcz oczu (w chorobie Gravesa-Basedowa).

Przyczyny zaburzeń czynności tarczycy mogą być następujące: choroba Hashimoto (autoimmunologiczna przyczyna niedoczynności tarczycy), choroba Gravesa-Basedowa (autoimmunologiczna przyczyna nadczynności tarczycy), niedobór jodu, czynniki zewnętrzne (stres, leki). W celu zdiagnozowania zaburzeń tarczycy wykonuje się badania krwi oznaczając: hormony tarczycy (TSH, FT4, FT3) i przeciwciała przeciwtarczycowych (anty-TPO, anty-TSHR). Ponadto wykonuje się USG tarczycy w celu oceny jej struktury i ewentualnych guzków. Leczenie zaburzeń czynności tarczycy polega na: suplementacji hormonów tarczycy (lewotyroksyna) w niedoczynności i w przypadku nadczynności podawanie leków przeciwtarczycowe (tyreostatyki), leczenie jodem radioaktywnym lub w skrajnych przypadkach chirurgiczne usunięcie tarczycy.

Zadania i rola pielęgniarek w tym zaburzeniu polegają na:

• monitorowaniu objawów oraz wspieranie pacjentek w przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych, w tym regularnego przyjmowania leków
• edukacji w zakresie regularnego wykonywania badań hormonów tarczycy (TSH, FT4, FT3) oraz rozumienia ich wyników
• informowaniu pacjentek o konieczności odpowiedniej suplementacji jodu, jeśli jest to wskazane oraz doradzanie w zakresie diety bogatej w produkty wspierające zdrowie tarczycy, takie jak np. orzechy (bogate w selen) czy ryby morskie (bogate w jod)
• rozpoznawaniu i zgłaszaniu objawów wskazujących na potencjalne powikłania, takie jak przełom tarczycowy (nagłe nasilenie objawów nadczynności prowadzące do poważnych skutków zdrowotnych) lub śpiączka hipometaboliczna (ciężki stan wynikający z niedoczynności tarczycy wymagający pilnej interwencji)
• udzielaniu wsparcia emocjonalnego pacjentkom doświadczającym skutków ubocznych chorób tarczycy, takich jak zmiany masy ciała, wypadanie włosów czy trudności w zajściu w ciążę. 

Hiperprolaktynemia

Podwyższony poziom prolaktyny może prowadzić do szeregu problemów ginekologicznych, takich jak zaburzenia owulacji, nieregularne menstruacje, trudności z zajściem w ciążę oraz wydzielanie mleka poza okresem laktacji (mlekotok). Wysoka prolaktyna może również powodować obniżenie libido i suchość pochwy, co negatywnie wpływa na jakość życia seksualnego pacjentek. Dodatkowo, długotrwała hiperprolaktynemia może wpływać na zmniejszenie gęstości mineralnej kości, zwiększając ryzyko osteoporozy. 

Przyczyny hiperprolaktynemii mogą być następujące: guzy przysadki, stosowanie niektórych leków (np. antydepresantów). przewlekły stres, hipotyreoza, która poprzez wzrost TSH stymuluje wydzielanie prolaktyny. Zaburzenie diagnozuje się poprzez oznaczanie poziomu prolaktyny w surowicy krwi, rezonans magnetyczny przysadki mózgowej w celu wykluczenia lub potwierdzenia obecności guza oraz wykluczenie innych przyczyn hiperprolaktynemii, takich jak np. niedoczynność tarczycy. Leczenie farmakologiczne polega na podawaniu agonistów dopaminy (np. kabergolina, bromokryptyna), zmniejszających poziom prolaktyny i redukujących rozmiar guza. W przypadku, kiedy guz uciska inne struktury mózgowe dokonuje się interwencji chirurgicznej. 

Rola zadania pielęgniarek w przypadku opieki nad pacjentka z hiperprolaktynemią polegają na:

• informowaniu pacjentek o konieczności diagnostyki hormonalnej oraz roli wczesnego rozpoznania hiperprolaktynemii
• wsparciu w okresie leczenia farmakologicznego, w tym edukacji na temat sposobu przyjmowania leków, takich jak agoniści dopaminy (np. kabergolina, bromokryptyna), oraz obserwacja skutków ubocznych, takich jak zawroty głowy, nudności czy zmiany nastroju. Ważne jest również monitorowanie reakcji organizmu na leki i zgłaszanie lekarzowi ewentualnych problemów
• wspieraniu pacjentek w przestrzeganiu zaleceń lekarskich, w tym systematycznego wykonywania kontroli poziomu prolaktyny
• wsparciu emocjonalnym, szczególnie w przypadku trudności związanych z niepłodnością lub innymi konsekwencjami długotrwałej hiperprolaktynemii. 

Menopauza i okres okołomenopauzalny

Zmiany hormonalne w okresie menopauzy obejmują spadek poziomu estrogenów, co wpływa na funkcjonowanie całego organizmu. Objawy obejmują uderzenia gorąca, zmienność nastroju, zaburzenia snu, zmniejszenie elastyczności skóry, suchość pochwy, spadek libido oraz zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych i osteoporozy. Spadek poziomu estrogenów może także prowadzić do problemów z pamięcią i koncentracją, zwiększonego ryzyka infekcji układu moczowego oraz wahań ciśnienia tętniczego. Wpływa to nie tylko na zdrowie fizyczne, ale również na dobrostan psychiczny kobiet w tym okresie życia.

Rola i zadania pielęgniarek w okresie okołomenopauzalnym polegają na:

• edukacji pacjentek - pielęgniarki mogą organizować spotkania edukacyjne dotyczące zmian hormonalnych w okresie menopauzy oraz ich wpływu na zdrowie. Informowanie o dostępnych metodach łagodzenia objawów, takich jak hormonalna terapia zastępcza (HTZ), suplementacja witaminowa czy zmiany stylu życia
• udzielaniu wsparcia emocjonalnego poprzez pomoc w radzeniu sobie z wahaniami nastroju i innymi trudnymi emocjami związanymi z menopauzą. Pielęgniarki mogą kierować pacjentki do psychologa lub organizować grupy wsparcia
• promowaniu profilaktyki zdrowotnej - zachęcaniu do regularnych badań profilaktycznych, takich jak densytometria w celu wykrycia osteoporozy, oraz badań kardiologicznych w związku ze zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych
• doradztwie dietetycznym - informowaniu o znaczeniu diety bogatej w wapń, witaminę D oraz zdrowe tłuszcze dla wsparcia zdrowia kości i serca
• wspieraniu aktywności fizycznej – poprzez promowanie regularnych ćwiczeń, takich jak np. joga, pilates czy spacery, 
• obserwacji pacjentek pod kątem objawów sugerujących poważne problemy zdrowotne, takie jak intensywne uderzenia gorąca, nagłe skoki ciśnienia krwi czy objawy depresji. W razie potrzeby kierowanie do lekarza specjalisty.

Endometrioza

To przewlekła choroba ginekologiczna, charakteryzująca się występowaniem tkanki podobnej do endometrium poza macicą. Jest to jedno z najczęstszych schorzeń u kobiet w wieku rozrodczym, które znacząco wpływa na jakość życia pacjentek. Może prowadzić do bólu, zaburzeń menstruacyjnych i niepłodności, a także mieć poważne konsekwencje emocjonalne i społeczne dla kobiet.

Najczęstsze objawy to: ból miednicy: przewlekły i nasilający się podczas menstruacji (dysmenorrhea), co może znacząco utrudniać codzienne funkcjonowanie, ból podczas stosunku (dyspareunia): częsty objaw wynikający z obecności zmian zapalnych i zrostów w okolicy miednicy, obfite miesiączki (krwawienia mogą być dłuższe i bardziej intensywne, co z kolei prowadzi do osłabienia organizmu i niedokrwistości), zaburzenia funkcji układu pokarmowego: ból podczas wypróżniania, biegunki lub zaparcia, zwłaszcza w okresie menstruacji, zmęczenie. 

Leczenie farmakologiczne polega na: stosowaniu leków przeciwbólowych (NLPZ), terapii hormonalnej mających na celu zahamowanie cyklicznych zmian w endometrium. W leczeniu chirurgicznym laparoskopowo usuwa się zmiany endometrialne i zrosty, co może wpłynąć na poprawę płodności.

Zadania i rola pielęgniarek w opiece nad pacjentkami z endometriozą polegają na:

• rozpoznawanie objawów - pielęgniarki powinny być wyczulone na sygnały (z wywiadu) sugerujące endometriozę, takie jak przewlekły ból miednicy, bolesne menstruacje, ból podczas stosunku płciowego (dyspareunia), obfite miesiączki oraz problemy z zajściem w ciążę.
• edukacja pacjentek - informowanie o dostępnych możliwościach leczenia, w tym terapii hormonalnej (np. analogi GnRH, gestageny) oraz leczenia chirurgicznego, które mogą pomóc w zmniejszeniu objawów i poprawie jakości życia
• zachęcaniu do zmiany stylu życia poprzez promowanie zdrowych nawyków, takich jak zbilansowana dieta przeciwzapalna, unikanie stresu oraz regularna aktywność fizyczna, które mogą wspierać leczenie endometriozy
• udzielaniu wsparcia emocjonalnego - pomoc w radzeniu sobie z emocjonalnymi skutkami choroby, takimi jak lęk, frustracja czy depresja wynikająca z przewlekłego bólu i trudności z płodnością. Pielęgniarki mogą kierować pacjentki do grup wsparcia lub psychologa.

Źródła:

1. Stefanowicz E. Zespół policystycznych jajników (PCOS). Przyczyny, diagnostyka i leczenie. Medycyna Praktyczna. https://www.mp.pl/pacjent/ginekologia/choroby/260942,zespol-policystycznych-jajnikow-pcos dostęp: 9.12.2024.
2. Skałba P. Diagnostyka i leczenie zaburzeń endokrynologicznych w ginekologii. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna Kraków 2014
3. Matuszek B. Nowakowski A. Hiperprolaktynemia – częsty problem kliniczny? Medycyna Rodzinna 1/2003, s. 31-34. https://www.czytelniamedyczna.pl/569,hiperprolaktynemia-czsty-problem-klinicznyi-przyczyny-i-obraz-kliniczny.html dostęp 9.12.2024
4. Bacz A. Endometrioza. Medycyna Praktyczna 2017 https://www.mp.pl/pacjent/ginekologia/choroby/88290,endometrioza dostęp: 9.12.2024